«Φαντάσματα των Βαλκανίων» του Robert D. Kaplan

Σε έναν κόσμο που συνεχώς αλλάζει, η αλλαγή επιφέρει ανακατατάξεις και οι ανακατατάξεις αυτές, με τη σειρά τους, προκαλούν αναμοχλεύσεις, οι οποίες φέρνουν ξανά στην επιφάνεια εθνοτικά μίση και πυροδοτούν εξάρσεις βίας οι οποίες σιγοκαίγαν για χρόνια.

Το βιβλίο «Φαντάσματα των Βαλκανίων» πραγματεύεται μια περιοχή η οποία, εδώ και πολλές δεκαετίες, βρίσκεται στη δίνη του κυκλώνα. Ένα οδοιπορικό, μια ταξιδιωτική περιγραφή και μια σειρά επαφών με προσωπικότητες με τις οποίες συνομίλησε ο συγγραφέας την περίοδο που κάλυπτε δημοσιογραφικά την περιοχή και όχι μόνο, ένα ταξίδι στα Βαλκάνια του φωτός αλλά και του σκότους, του παρελθόντος και του μέλλοντος.

Το ταξίδι ξεκινά από τα εδάφη της πρώην Γιουγκοσλαβίας: Κροατία, παλιά Σερβία και πρώην γιουγκοσλαβική Μακεδονία, περνά στην Αλβανία, Βουλγαρία, Ρουμανία, καταλήγοντας στη Ελλάδα.

Σε αυτό το ταξίδι, ο συγγραφέας συναντά προσωπικότητες και εκπροσώπους θεσμών, απλούς πολίτες και ηγέτες, συζητά μαζί τους και μας μεταφέρει από πρώτο χέρι το κλίμα που επικρατούσε και συνεχίζει να επικρατεί. Ανθρώπους που ενδεχομένως έπαιξαν ρόλο στη γένεση και την πορεία του σκότους, τη διαιώνιση και τους τρόπους διατήρησης του εθνοτικού μίσους, τους λόγους ύπαρξής του στη σημερινή εποχή, σε μια περιοχή με «ταλέντο» στο ξέσπασμα πολέμων.

Ο συγγραφέας αρχίζει το ταξίδι από την εποχή της πτώσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και διερευνά τις συνθήκες που δημιουργήθηκαν μετά την αποχώρηση των Οθωμανών. Μιας πτώσης που πραγματοποιούνταν μέσα σε ένα χάος αγριοτήτων και ένα σύννεφο κρατών που πάλευαν να βρουν τη θέση τους, που αγωνίζονται να απελευθερωθούν και να σχηματίσουν ή να κρατήσουν τα υφιστάμενα σύνορα.

Τοποθετεί στην πορεία του χρόνου τα γεγονότα που ξεκίνησαν τη φωτιά, η οποία έφερε απογοήτευση, λύπη, απόγνωση, φόβο, μετατρέποντάς τα σε θυμό, ο οποίος με την πάροδο των ετών συσσωρευόταν, έως ότου γιγαντώθηκε και έγινε μίσος αδιάλλακτο και αδιαπραγμάτευτο.

Παραθέτει τις λάθος ή συμφέρουσες επιλογές των τότε μεγάλων δυνάμεων, που αντί να επιφέρουν την τάξη και την ηρεμία όπως υπόσχονταν, πέτυχαν τελικά το αντίθετο.

Για ποιους λόγους η ιστορία του 20ού αιώνα ξεκίνησε από τα Βαλκάνια;

Ποιες είναι οι ρίζες του μίσους;

Πού εμφανίστηκαν οι πρώτοι τρομοκράτες;

Ποια ήταν η καθοριστική μάχη που σφράγισε το μέλλον των Βαλκανίων;

Από πού ξεκινά το μίσος και με ποιον τρόπο μεγαλώνουν τα παιδιά στα Βαλκάνια;

Πώς και για ποιους λόγους ξεκίνησε το μίσος στην Αλβανία, στο Κόσοβο;

Για ποιους λόγους η Αλβανία ήταν εκτός της ματιάς των μεγάλων δυνάμεων;

Είχε ο ναζισμός βαλκανική προέλευση;

Πώς θεραπεύεται το κακό;

Ποιο είναι το μαύρο πρόβατο των Βαλκανίων;

Ποια είναι η αποκρουστική πρόφαση πάνω στην οποία θεμελιώνεται ολόκληρη η δυτική σκέψη;

Τι είδους εχθρός ήταν τελικά ο εχθρός της Γιουγκοσλαβίας;

Για ποιους λόγους εθελοτυφλούσε η Ευρώπη στο θέμα της Γιουγκοσλαβίας;

Ποιος ο ρόλος της εκκλησίας στα Βαλκάνια;

Ποια μικρή περιοχή και για ποιους λόγους έριξε μια αυτοκρατορία;

Ο συγγραφέας, με καθάριο ύφος, απλό και λιτό, διόλου επιτηδευμένο λόγο, σταθερή στόχευση και ισορροπία στην παράθεση και πραγμάτευση των επιμέρους θεμάτων, περιγράφει, αφηγείται την Ιστορία μέσα από μαρτυρίες, σε ένα ανάγνωσμα αφενός σκληρό και τρομακτικό σε κάποια σημεία του, αφετέρου αληθινό, συγκλονιστικό και ανθρώπινο.

Ένα άλλο θετικό του βιβλίου είναι το πλήθος των πληροφοριών που θα λάβει ο αναγνώστης και τις οποίες μόνο από καθαρή τύχη θα τις συναντούσε σε κάποιο άλλο ανάγνωσμα όλες μαζί.

Ποιοι οι λόγοι των γενοκτονιών, πού αυτές εφαρμόστηκαν;

Ποια είναι και ποιο ρόλο παίζουν τα «σύμβολα του πλήθους»;

Πότε διαμορφώθηκε ο σύγχρονος εθνικισμός στις χώρες των Βαλκανίων;

Ποια η σχέση του με το ναζισμό;

Πήρε ο ναζισμός παραδείγματα και ζοφερά διδάγματα από τα Βαλκάνια, ή έγινε το αντίθετο;

Γιατί οι Ουκρανοί ενεργούν με διαφορετικό τρόπο;

Σε ποια περιοχή διαπράχθηκαν οι περισσότερες φρικαλεότητες και για ποιους λόγους;

Πόση διαφορά έχουν, στην κλίμακα του μίσους, οι περιοχές μεταξύ τους;

Πάνω σε ποιων πλάτες δημιουργήθηκε ο πλούτος της Αυστρίας;

Ποιος ο ρόλος της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στο μερίδιο του μίσους;

Ήταν οι Σέρβοι καλλιτέχνες το Μεσαίωνα αντάξιοι του Μιχαήλ Αγγέλου και του Λεονάρντο ντα Βίντσι;

Ποιος είναι ένας από τους λόγους που η Αλβανία έχει μεγάλη αύξηση πληθυσμού;

Πόσο βαθιά είναι ριζωμένη η προκατάληψη και τα στερεότυπα;

Σε ποια περιοχή εξερράγησαν πρώτη φορά τα μίση;

Για ποιους λόγους το Μακεδονικό είναι η απάντηση σε κάθε πόλεμο;

Για ποιους λόγους οι χώρες έγιναν σύμμαχοι για μια φορά και εχθροί για πάντα;

Πού κατέληγε ο πακτωλός χρημάτων των κρατών και σε ποιες οργανώσεις;

Ποιοι από τους μεγάλους ηγέτες συμπεριφέρθηκαν με απίστευτη αλαζονεία και ως κοινοί κλέφτες;

Μια δολοφονία ή μια διπλή αυτοκτονία –κατά έναν άλλο μύθο– στάθηκε αφορμή για το ξέσπασμα ενός από τους μεγαλύτερους πολέμους που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα και που ξεκίνησε από την περιοχή αυτή. Όλα συνέβησαν για πρώτη φορά εδώ, τόσα πολλά και τόσο σκοτεινά, που είναι δύσκολο να το πιστέψουμε – και τα οποία μετέτρεψαν τα Βαλκάνια σε μια μακρινή σειρά κεριών, συνεχίζοντας να απειλούν την, ούτως ή άλλως, εύθραυστη ισορροπία.

Μια περιοχή που ζει με τις αναμνήσεις οι οποίες διατηρούνται τεχνηέντως από απλούς ανθρώπους, θεσμούς και πολλές φορές από εκπροσώπους της εκκλησίας. Μια περιοχή με διαφορετικούς λαούς, μπλεγμένους από τη μοίρα, που όταν ζουν ειρηνικά μπορείς να εύκολα να τους ξεχωρίσεις, ωστόσο, όταν ντυθούν το μανδύα του μίσους, δύσκολα ξεχωρίζεις τις διαφορές.

Μια περιοχή με πολλά όμοια και διαφορετικά κράτη, τα οποία πάσχιζαν να εδραιωθούν στο παγκόσμιο στερέωμα, να δημιουργήσουν μια αμετάβλητη κατάσταση για το μέλλον, κράτη που έψαχναν όραμα βουτηγμένα στο μιλιταρισμό, την ξενοφοβία και την καχυποψία, ξοδεύοντας πακτωλούς χρήματων και αμέτρητες ζωές για την επίτευξη αυτού του στόχου.

Όσο πιο σκοτεινό και όσο πιο ανεξιχνίαστο είναι το μίσος, τόσο μεγαλύτερη και πολυπλοκότερη γίνεται η Ιστορία. Το ερώτημα εδώ είναι αν θα υπάρξει ειρηνικό μέλλον στην περιοχή, όπως είναι πλέον διαμορφωμένες οι συνειδήσεις, ή αν το παρελθόν θα συνεχίσει να ροκανίζει τα πόδια του μέλλοντός μας. Όλοι μαζί θα μπορούσαμε να διαμορφώσουμε ένα μέλλον που δεν μπορεί να βασίζεται στα σπασμένα κομμάτια του παρελθόντος, παρελθόντος το οποίο θα πρέπει μεν να γνωρίζουμε (καθώς η λήθη είναι πιο επικίνδυνη από τη μνήμη) – αλλά ποτέ να μην επαναλάβουμε.