Προσεγγίζοντας τη Λογοτεχνία της Κύπρου.
ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ, 6
Δημώδης πεζός λόγος της Κύπρου και η αρχή της Οθωμνοκρατίας
Του Θανάση Μουσόπουλου
Συνήθως, όταν αναφερόμαστε στη λογοτεχνία της Μεσαιωνικής περιόδου, το μυαλό μας πηγαίνει στην ποίηση και όχι στον πεζό λόγο, κυρίως στα δημοτικά τραγούδια. Είχα τη χαρά πρόσφατα να παρακολουθήσω στην Κομοτηνή την παρουσίαση του εξαιρετικού βιβλίου «Δημώδης πεζός λόγος του 16ου αιώνα» των Ε. Κακουλίδη-Πάνου, Ε. Καραντζόλα και Κ. Τικτοπούλου, έκδ. ΜΙΕΤ, σε συνεργασία µε το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2023, σελ. 764 (8 Απριλίου 2024, Λέσχη Κομοτηναίων).
Στη σειρά των κειμένων «Προσεγγίζοντας τη Λογοτεχνία της Κύπρου», με την ευκαιρία των 50 χρόνων από την τουρκική εισβολή και την πληγή της Κύπρου, θα προσεγγίσω τον τόμο αυτό, επιλέγοντας συγγραφείς κείμενα που συνδέονται με την Κύπρο.
Στο οπισθόφυλλο του τόμου διαβάζουμε:
«Από πότε και για ποιους λόγους άρχισαν να χρησιμοποιούνται συστηματικά στον γραπτό λόγο γλωσσικές ποικιλίες κοντά στις καθομιλούμενες στη θέση των λεγόμενων «ιερών» γλωσσών (αρχαία ελληνική, λατινική, βιβλική εβραϊκή); Τόσο στον ευρωπαϊκό όσο και στον ελληνόφωνο χώρο, δείγματα χρήσης «κοινής» γλώσσας στην ποίηση και σε διοικητικά έγγραφα υπάρχουν ήδη από τη μεσαιωνική περίοδο. Ωστόσο, η συγγραφή πεζών κειμένων σε δημώδη γλώσσα πυκνώνει στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα, στο πλαίσιο του φαινομένου που έχει χαρακτηριστεί ως «πρώτη οικογλωσσική επανάσταση» στην Ευρώπη. Πράγματι, και στον ελληνόφωνο χώρο την ίδια περίοδο, ο αριθμός και το ειδολογικό εύρος των πεζών κειμένων σε δημώδη, που κυκλοφορούν έντυπα ή χειρόγραφα, είναι χωρίς προηγούμενο. Ο τόμος επιχειρεί να χαρτογραφήσει για πρώτη φορά το φαινόμενο, συγκεντρώνοντας και παρουσιάζοντας σε 11 θεματικές κατηγορίες 250 αποσπάσματα πεζών κειμένων, δημοσιευμένων και αδημοσίευτων, που αποτυπώνουν χρήσεις της δημώδους ελληνικής κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα […] Το συνολικό εγχείρημα φιλοδοξεί να συμβάλει στην καλύτερη διερεύνηση μιας σχετικά άγνωστης εποχής, που όμως έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της δημώδους γλώσσας και γραμματείας».
Κάποια χαρακτηριστικά αποσπάσματα θα παραθέσουμε στη συνέχεια, των Λεόντιου Μαχαιρά, Γεωργίου Βουστρωνίου και Μανουήλ Μαλαξού.
Ο Λεόντιος Μαχαιράς έζησε πιθανότατα μεταξύ του β΄ μισού του 14ου και του α΄ μισού του 15ου αι. Το έργο του καλύπτει μια μακρά περίοδο της κυπριακής ιστορίας, δίνεται όμως ιδιαίτερη έμφαση στην αυτοκρατορική δυναστεία των Φράγκων Λουζινιάν. Το εγκωμιασμένο κείμενό του κατέχει δύο σημαντικά πρωτεία στο ευρύτερο πλαίσιο της δημώδους γραμματείας: είναι το πρώτο πεζό και συνάμα το πρώτο γραμμένο σε ιδιωματική (κυπριακή) γλώσσα χρονικό, που ανανεώνει με αυτόν τον τρόπο τη μακραίωνη ελληνική ιστοριογραφική/χρονικογραφική παράδοση.
Έγραψε χρονικό σε πεζή μορφή, με τίτλο «Ἐξήγησις τῆς γλυκείας χώρας Κύπρου, ἡ ποία λέγεται Κρόνακα τουτἔστιν Χρονικ(όν)» ή απλώς «Κρόνακα», το οποίο καλύπτει τα γεγονότα της περιόδου από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης, όταν εκείνη επισκέφθηκε την Κύπρο, έως και τον θάνατο του βασιλιά Ιωάννη Β΄, το 1458.
« Καὶ ὅνταν ἡ ἁγία Ἑλένη ηὗρεν τὸν τίμιον σταυρὸν καὶ ἔμαθεν ἀπὲ τὸ θαῦμαν τοῦ σταυροῦ, ἐπῆρεν τὸ ὑποπόδιον ὅπου ἐκαρφῶσαν τοὺς ἁγίους πόδας, καὶ ἔσκισέν το εἰς γ΄. καὶ ἐποῖκεν δύο σανίδια ἀποὺ τὰ ποῖα εὔγαλεν ιϛ΄. γωνίαις, ἀποὺ πᾶσαν σανίδαν δύο κομμάτια, καὶ ἔμειναν δύο σταυροί. Τὸν δὲ σταυρὸν τοῦ Χριστοῦ ἀφῆκέν τον εἰς τὰ ἅγια τῶν ἁγίων μὲ πολὺν χρυσίον καὶ μαργαριτάριν, καὶ πέτραις. Τἀπίσα ἐξήλωσεν τοὺς σταυροὺς τῶν λῃστῶν καὶ ἔβαλεν τὸ μακρύσιν τοῦ καλοῦ μὲ τὸ κοντόσιν τοῦ πονηροῦ, καὶ ἐποῖκεν ἕναν, τὸ ὁμοῖον καὶ τὸ μακρύσιν τοῦ πονηροῦ μὲ τὸ κοντῆσιν τοῦ καλοῦ, καὶ ἐποῖκεν τοὺς β΄. σταυρούς.
Ἐπειδὴ ἐποῖκαν ἀντάμα τόσον καιρὸν χρόνους ξθ΄. δὲν ἦτον δίκαιον νὰ ρίψουν τοῦ πονηροῦ, ἐπῆρέν τους μετά της νὰ τοὺς ἰδῇ ὁ υἱός της τὸ μάκρός καὶ τὸ πλάτος, ὅτι ὅλοι ἦτον εἰς ἕναν ἀξαμόν· καὶ τοὺς β΄. σταυροὺς τοὺς μονοκόμματους καὶ τὰ ιϛ΄. σανίδια καὶ τὰ καρφία καὶ τὸν στέφανον ἔβαλέν τα εἰς τὸ σεντοῦκιν, μὲ τοὺς β΄. σταυροὺς εἰς τὸ κάτεργον, καὶ ἐνέβην ἡ ἁγία Ἑλένη καὶ ἦρτεν εἰς τὴν Κύπρον».
*
Ο Γεώργιος Βουστρώνιος υπολογίζεται ότι έζησε ανάμεσα στα 1430 και στα 1495 και το Χρονικόν του καλύπτει την περίοδο από το 1456 (δυο χρόνια πριν από τον θάνατο του βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη Β’ Λουζινιανού), μέχρι το 1489 (οπότε η Κύπρος υποτάχθηκε και τυπικά στη Βενετία κι αναχώρησε από το νησί η τελευταία βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρου). Το Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαιρά τελειώνει με τον θάνατο του Ιωάννη Β’, το 1458.
Ο Βουστρώνιος, όπως κι ο Μαχαιράς, αφηγείται σύγχρονα του γεγονότα, τα οποία ήταν σε θέση να παρακολουθεί και να γνωρίζει. Ενώ ο Μαχαιράς βρισκόταν στην υπηρεσία των Φράγκων κυριάρχων της Κύπρου, ο Βουστρώνιος ήταν ο ίδιος Καθολικός, του οποίου το έργο τιτλοφορείται:
«Διήγησις κρόνικας Κύπρου ἀρχεύγοντα ἀπό τήν ἐχρονίαν αυνς'[1456] Χριστοῦ καί τελειώννοντα τήν ἐχρονίαν αυπα'[1481] Χριστοῦ πού ἐπῆγεν εἰς τήν Ἰταλίαν ἡ ρήγαινα ἡ Kατερίνα Κορνάρα». Το έργο αυτό είναι επίσης γνωστό και με την απλούστερη ονομασία Χρονικόν Κύπρου, ή ακόμη Χρονικόν του Γεωργίου Βουστρωνίου.
Το σύγγραμμα αυτό του Γεωργίου Βουστρωνίου αποτελεί συνέχεια του Χρονικού του Λεοντίου Μαχαιρά, και τα δυο μαζί καλύπτουν ολόκληρη την περίοδο της Φραγκοκρατίας στην Κύπρο. Το έργο του Βουστρωνίου καλύπτει την περίοδο από το 1456 (δυο χρόνια πριν από τον θάνατο του βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη Β’ Λουζινιανού) μέχρι το 1489 και όχι το 1481 όπως στον τίτλο (οπότε η Κύπρος παρεχωρήθη από τη βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο στη Βενετία).
Θα αναφέρουμε στοιχεία με βάση την αφήγηση του Βουστρώνιου, για να πάρουμε μια ιδέα για τον συγγραφέα και την κατάσταση στην Κύπρο.
Ο Βίκτωρ Σοράντζο, αξιωματούχος της Δημοκρατίας της Βενετίας εστάλη στην Κύπρο με το αξίωμα του προβλεπτή (proveditore) κατά τα τέλη του 1473. Ο Γεώργιος Βουστρώνιος (Χρονικόν, «Φιλόκυπρος»), γράφει ότι ο Σοράντζο έφθασε στην Αμμόχωστο στις 23 Νοεμβρίου με 10 γαλέρες του βενετικού στόλου, σταλμένος από την ἀφεντίαν (= τις αρχές της Βενετίας) διά βλέπησιν τοῦ τόπου. Η αποστολή του Σοράντζο ήταν ιδιαίτερα σοβαρή. Είχαν προηγηθεί η δολοφονία του βασιλιά της Κύπρου Ιακώβου Β’ από πράκτορες των Βενετών, και οι δολοφονίες εξεχόντων Βενετών της οικογένειας Κορνάρο στην Αμμόχωστο από τον Ρίτζο ντι Μαρίνο κι άλλους του ¨καταλανικού κόμματος¨. Η Βενετία έσπευσε, διά της αποστολής του Βίκτωρος Σοράντζο, να ενισχύσει τη βενετική παρουσία στην Κύπρο, να αντιμετωπίσει τους επίφοβους Καταλανούς και να προστατεύσει τη Βενετσιάνο βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο μέσω της οποίας προωθήθηκαν οι βενετικές βλέψεις για κατοχή της Κύπρου. Ο Σοράντζο πέτυχε στην αποστολή του αυτή. Μάλιστα έθεσε και την ίδια τη βασίλισσα Αικατερίνη υπό αυστηρό έλεγχο στο παλάτι της στην Αμμόχωστο, κι ουσιαστικά ανέλαβε τον πλήρη έλεγχο της Κύπρου».
*
Ο Μανουήλ Μαλαξός ήταν Έλληνας λόγιος, χρονογράφος, ιστορικός, εκδότης και συγγραφέας νομοκανονικών και ιστορικών έργων του 16ου αιώνα. Γεννήθηκε στο Ναύπλιο. Γύρω στο 1555 τον εντοπίζουμε στη Βενετία, όπου ασχολείται με εκδοτικές και τυπογραφικές εργασίες. Το 1577 εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου φυτοζωούσε διδάσκοντας μικρό κύκλο μαθητών και αντιγράφοντας χειρόγραφα. Εκεί πέθανε το 1581.
Ο Μανουήλ Μαλαξός μας άφησε δύο σπουδαία έργα: το ”Νομοκανών” και το “Πατριαρχική Κωνσταντινουπόλεως Ιστορία”, που αποτελεί συμπίλημα αγνώστων σήμερα ιστορικών πηγών, το οποίο έγραψε κατά παραγγελία του Γερμανού ελληνιστή Μαρτίνου Κρούσιου. Σε ακατέργαστη δημοτική γλώσσα, αφηγείται τα ιστορικά του Πατριαρχείου από την Άλωση έως το 1578.
Το έργο του Μανουήλ Μαλαξού συνδέετια στην αρχή της Οθωμανοκρατίας της Κύπρου, 1571.
Μετά τον θάνατο του Σουλεϊμάν του, λεγόμενου «μεγαλοπρεπούς», ο νέος σουλτάνος Σελίμ β’, αμέσως μετά την άνοδο του στον θρόνο αποφάσισε να εκστρατεύσει κατά της ενετοκρατούμενης Κύπρου. Την 1η Ιουλίου 1570 η τουρκική αρμάδα μεθόρμησε στον όρμο της Πάφου και την επομένη τα τουρκικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στη Λεμεσό, χωρίς να συναντήσουν αντίσταση. Παρά την γενναία αντίσταση Ενετών και Ελλήνων η πρωτεύουσα του νησιού Λευκωσία έπεσε στις 9 Σεπτεμβρίου 1570. Να πώς περιγράφει ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός τα της αλώσεως της Λευκωσίας στο χρονικό του:
«Ως τόσον εις τας ενορίας εδιαυθεντεύοντο ανδρειωμένα οι της χώρας, και μάλιστα εις το μέρος του αποστόλου Πέτρου και Παύλου, έμπροσθεν της καθεδρικής εκκλησίας των Ρωμαίων (των Ελλήνων), και εις τα πέριξ, ένθα εθανατώθησαν πολλοί μοναχοί, και ιερείς του αυτού γένους, λέγουσι, πως και δύο επίσκοποι Ρωμαίοι.
«Ένα πλήθος μέγα δυστυχών έτρεχεν εις την πλατείαν, κλαίον και ολολύζον. Και ο εχθρός δεν άφηνε ζωντανόν μήτε άνδρα μήτε γυναίκα μήτε βρέφος, τέλος πάντων ότι ηπάντει ηφάνιζε με την μάχαιρα και ην ίδειν εις μια στιγμήν την ωραιοτάτη εκείνην πόλιν ένα άμορφον θέαμα, εις τους δρόμους να τρέχη το αίμα, και να κοκκινίζη το έδαφος και εις κάθε λίγο διάστημα βουνά από θανατωμένους.
«Ποίων αι κεφαλαί, ποίων τα χέρια, ποίων ποδάρια διαχωρισμένα, ποίων ο εμυαλός έξω, ποίων τα εντόσθια χυμένα εις την γήν και μεμιγμένα μετά των χοίρων, εις τους οποίους ήτον η ίδια τύχη μετά των πολιτών. Παρελθούσης της ημέρας, όπου επάρθη η χώρα, έγινε παζάρι, και πρώτον επωλούντο τα ωραία παιδιά και αι ωραίαι παιδίσκαι. Άρχισαν να καταισχύνουν τα παιδία, τας παρθένους, τας τιμίους γυναίκας, και όσοι εναντιούντο έκοπταν τας κεφαλάς των»!
Με την άλωση της Λευκωσίας, σειρά έχει η Αμμόχωστος τον Οκτώβριο του 1570. Όταν οι Τούρκοι έμαθαν ότι ο χριστιανικός στόλος είχε αποχωρήσει αποθρασύνθηκαν περισσότερο και πολιόρκησαν στενότερα την πόλη. Οι πολιορκημένοι της Αμμοχώστου άντεχαν. Παρά τις συνεχείς επιθέσεις των Τούρκων οι αμυνόμενοι, έχοντας φάει ακόμα και ποντίκια, ακόμα και τις σόλες των παπουτσιών τους εξακολουθούσαν να πολεμούν.
Μη λαμβάνοντες όμως καμία ενίσχυση αποφάσισαν, την 1η Αυγούστου 1571, να συνθηκολογήσουν. Κατόπιν διαπραγματεύσεων οι Τούρκοι υποσχέθηκαν να μην πειράξουν πολιορκημένους και να τους διαθέσουν πλοία για να μεταβούν στην ενετοκρατούμενη Κρήτη. Ο Τούρκος διοικητής στις 6 Αυγούστου ο Τούρκος διοικητής Μουσταφά πασάς μπήκε στο φρούριο, με τους γενιτσάρους τους. Αμέσως άρχισαν τις παραβιάσεις των συμφωνηθέντων. Το αποτέλεσμα, η άγρια και απάνθρωπη συμπεριφορά Ελλήνων και Ενετών. Η πτώση της Αμμοχώστου σηματοδοτεί την έναρξη της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Κύπρο.
Κλείνοντας θα δώσουμε τον λόγο στον Μανουήλ Μαλαξό, που περιγράφει την Τουρκική «Αμάδα κατά της Κύπρου» και την τραγωδία της υποταγής:
«Και ποίος είχε μάτια να εβλέπει εκείνην την μεγάλην και πολλήν σκλαβίαν και το δάκρυον εκείνο το από της καρδίας οπού εχύνετον εκεί οπού τους έσυρναν δεμένους, άλλους από τον λαιμόν, άλλους από τα χέρια δεμένα ομπρός και άλλους οπισθάγκωνα και άλλους από τους ώμους, αι δε ελεειναί γυναίκες και τα παιδία έτρεχαν ως πρόβατα κλαίοντα και τα μάγουλα κόπτοντα και τα μαλλία τραβίζοντα και τα στήθη δέρνονται, ακολουθούντα των Τούρκων οπού τους επίασαν και τους επήραν σκλάβους».
Στις επόμενες ενότητες θα προσεγγίσουμε την Κυπριακή Λογοτεχνία από την Οθωμανική κατάκτηση και μετά, ως τις μέρες μας.
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
