Η Μικρή Ιστορία της Ανθρώπινης Διατροφής – Γράφει ο Γιάννης Διαμαντόγλου.

Η Μικρή Ιστορία της Ανθρώπινης Διατροφής

Ο μεγαλύτερος ιστορικός όλων των εποχών, ο Θουκυδίδης, έλεγε: “Εάν είσαι μαθητής της ιστορίας, αναγκαστικά δάσκαλός σου είναι το παρελθόν.” Οι άνθρωποι γενικά, και ειδικά στην Ελλάδα, έχουμε την τάση να παρακάμπτουμε την ιστορία της διατροφής και να θεωρούμε ότι τα πατατάκια με τις πολύχρωμες συσκευασίες τους, αποτελούν τη φυσική επιλογή της εξέλιξης για το τι θα βάζουμε στο στομάχι μας. Τα πράγματα όμως δεν είναι καθόλου έτσι. Ίσως ορθώς δεν προβληματιζόμαστε για το τι έτρωγαν οι πρόγονοί μας, προσθέτοντας επιπλέον σκοτούρες στην ήδη επιβαρυμένη καθημερινότητά μας. Η αλήθεια είναι ότι το θέμα είναι αρκετά περίπλοκο, ωστόσο μέσα σε λίγες γραμμές θα προσπαθήσουμε να το απλοποιήσουμε, δίνοντας ορισμένες βασικές γνώσεις ώστε να συνεισφέρετε ουσιαστικά σε μια φιλική συζήτηση ή να ανεβείτε στα μάτια του απρόσιτου διευθυντή σας.

Η ιστορία της διατροφής του ανθρώπου στη Γη είναι μια πραγματικά πολύ ενδιαφέρουσα ερευνητική περιπλάνηση, η οποία όμως παραδόξως (και μάλλον είμαι χαρούμενος γι αυτό)  δεν συνωστίζεται ανάμεσα στα διατροφικά trends, αν και παρέχει ενδιαφέρουσες και πρακτικές γνώσεις σε όποιον ασχοληθεί. Φλερτάροντας με το να γίνω φλύαρος, σταματώ την απαγγελία προθέσεων και προχωρώ στο «ψαχνό» του άρθρου που προανέφερα. Για να επιτευχθεί η περιπλάνησή μας, θεωρήστε ότι μπαίνουμε σε μια χρονοκάψουλα. Εσείς απλά προσδεθείτε και εγώ αναλαμβάνω να σας οδηγήσω ως ξεναγός σε δέκα βασικές στάσεις της ανθρώπινης διατροφικής ιστορίας. Είστε έτοιμοι; Μπαμ, συγγνώμη, πάντα η πρώτη ταχύτητα φέρει αναταράξεις κατά την αναδρομή στην ιστορία.

Annibale Carracci, γεύμα με φασόλια, 1583

Αρχέγονη δίαιτα κυνηγών-τροφοσυλλεκτών (Παλαιολιθική Εποχή)
Η ελαφρώς άσχημη μυρωδιά που καίει στο σβέρκο μας είναι ένας  Σπαθόδοντας (μορφή τίγρης), μην δίνετε όμως ιδιαίτερη σημασία· γιατί βρισκόμαστε 2,5 εκατομμύρια χρόνια πίσω, σε μια αφιλόξενη παγωμένη στέπα της Ευρώπης. Ας πούμε ότι είμαστε και τυχεροί διότι οι δεινόσαυροι ως απόλυτοι κυρίαρχοι, έχουν εξαφανιστεί εδώ και δεκάδες εκατομμύρια χρόνια αφού έκανε την βρώμικη δουλειά αντί για εμάς ένας μετεωρίτης.  Εδώ η πρώτη μορφή διατροφής βασιζόταν κυρίως στο κυνήγι και τη συλλογή καρπών, φυτών και εντόμων. Οι άνθρωποι κατανάλωναν ωμές τροφές και έπαιρναν την ενέργειά τους κυρίως από ζωικές πρωτεΐνες και λίπη. Όπως καταλαβαίνει εύκολα κάποιος, η ανεπεξέργαστη τροφή φέρει κινδύνους (μικρόβια, παράσιτα) και δεν είναι ικανή να συντηρηθεί, ενώ δεν μπορεί να καλύψει τις τεράστιες ανάγκες ενέργειας που έχει ο πρώτος άνθρωπος ώστε να εξελιχθεί περαιτέρω. Περιττό να αναφερθώ για την διάρκεια ζωής εκείνων των έρμων προγόνων μας.

Ανακάλυψη της φωτιάς (περίπου πριν 1,5 εκατομμύριο χρόνια)
Ίσως ένα από τα κομβικότερα σημεία της εξέλιξης συνολικά για το ανθρώπινο είδος. Η δυνατότητα μαγειρικής επεξεργασίας έκανε το φαγητό πιο εύπεπτο, αύξησε την ενεργειακή πρόσληψη και μείωσε τις τροφικές ασθένειες. Αυτό το σημείο αποτέλεσε μια επαναστατική αλλαγή στη διατροφή και την εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου. Χρωστάμε πολλά στη φωτιά και ο μύθος του Προμηθέα μόνο τυχαίος δεν είναι, εφόσον προσδιορίζει το σημείο καμπής της τιθάσευσης ενός στοιχείου που οι υπόλοιποι ζωντανοί οργανισμοί δεν κατάφεραν ποτέ να δαμάσουν.

Pieter-Aertsen 1551 – Η Άγια Οικογένεια, βγάζει τα υπάρχοντα της έξω από το σπίτι ως ελεημοσύνη.

Γεωργική επανάσταση (Νεολιθική Εποχή, περίπου 10.000 π.Χ.)
Περνάμε σε εύφορα λιβάδια που μοσχοβολούν βιταμίνες και ενέργεια. Τα μυρίζετε ή μόνο σας έρχεται η κοπριά των βοσκούμενων ζώων; Η μετάβαση από τη νομαδική ζωή στην καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία άλλαξε δραστικά τη διατροφή των ανθρώπων, με τη βάση της να μετατοπίζεται σε δημητριακά, αλλά και ζωικά προϊόντα. Η γεωργία επιπλέον έθεσε την έννοια των συνόρων και των ορίων ως πρώιμες κρατικές οντότητες, ακόμα πιο καθαρά. Όποιος κατείχε τις κατάλληλες περιοχές και το νερό, είχε τεράστιο πλεονέκτημα. Έχει χυθεί πολύ αίμα για κάθε σπιθαμή γης στην οποία πατάμε. Η τροφή και οι πρώτες ύλες ανά τους αιώνες κρύβονται πίσω από τους περισσότερους πολέμους. Μην είστε σίγουροι ότι έχει απομακρυνθεί εντελώς αυτός ο κίνδυνος σήμερα, η ιστορία δείχνει ότι οι άνθρωποι είμαστε αμελής στην μη επανάληψη της.

Σκηνή κουζίνας – Peter Wtewael

Εξάπλωση των πολιτισμών και το εμπόριο (περίπου 3.000-1.000 π.Χ.)
Φτάσαμε κιόλας στις όχθες του θεού ποταμού Νείλου. Τι πράσινο, τι κίνηση πλοίων και πόσος κόσμος πηγαινοέρχεται. Πραγματικά νιώθω κοσμοπολίτης. Η ανάπτυξη των μεγάλων πολιτισμών (π.χ. Αιγυπτιακός, Μεσοποταμία) οδήγησε στη διαφοροποίηση της διατροφής μέσω του εμπορίου μπαχαρικών, τροφών και καλλιεργειών, αυξάνοντας την ποικιλία στις διατροφικές επιλογές. Η μαγειρική τέχνη αρχίζει να αποκτά μια πρώτη υπόσταση. Εκτός από βασικές πρώτες ύλες, όπως κρέας, σιτηρά και λάδι, αρχίζουν να χρησιμοποιούνται και άλλα συνοδευτικά συστατικά που ερεθίζουν τις αισθήσεις μας. Επίσης, οι τότε κοινωνίες (βασίλεια, κράτη) κατανοούν ότι ίσως είναι ασύμφορο να υφαρπάζεις τα καλούδια του γείτονα και ότι θα μπορούσαν να ανταλλάσσουν ή να αγοράζουν προϊόντα, αναπτύσσοντας εμπορικές σχέσεις. Επίσης, τέθηκαν οι βάσεις του μάρκετινγκ. Για παράδειγμα, οι Σουμέριοι, οι Αιγύπτιοι και οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν σφραγίδες για να σηματοδοτήσουν την προέλευση και την ποιότητα των προϊόντων τους. Αυτές οι σφραγίδες λειτουργούσαν ως πρώιμες μορφές “εμπορικών σημάτων,” διασφαλίζοντας την αξιοπιστία και την ποιότητα των προϊόντων. Ωστόσο, ο τότε καταναλωτής δεν είχε φτάσει στα σημερινά μας χάλια· ας πούμε ότι ήταν μια πολύ πρώιμη καταναλωτική κοινωνία στην οποία είχαν πρόσβαση πραγματικά λίγοι και εκλεκτοί.

Pieter Bruegel Γιορτή Αγροτών, (1556).

Βιομηχανική επανάσταση (18ος-19ος αιώνας)
Μυρίσατε καπνό; Καλά μυρίσατε, δεν έχετε ψευδαισθήσεις. Απέναντι από το εμβληματικό Big Ben, οι ατμομηχανές και οι βιομηχανίες με νέες μορφές άλεσης βελτίωσαν την επεξεργασία τροφίμων, οδηγώντας στη μαζική παραγωγή ψωμιού, ζυμαρικών, κονσερβοποιημένων τροφίμων και άλλων προϊόντων. Η αυξημένη παραγωγή, καθώς και η εμφάνιση των επεξεργασμένων τροφίμων, άλλαξε την ποιότητα και την προσβασιμότητα των τροφίμων για μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Ας πούμε λοιπόν ότι εγκαθιδρύεται ευρύτερη  πρόσβαση των μαζών σε τροφή, αλλά και ότι γεννιούνται οι πρόγονοι της σημερινής μπάρας δημητριακών που νομίζεις ότι είναι υγιεινή.

Pierre Auguste Renoir, γεύμα σε μεσημεριανή βαρκάδα 1880.

Η διατροφή κατά τη διάρκεια των παγκόσμιων πολέμων (20ός αιώνας)
Κάντε άκρη, μόλις σφύριξε μια σφαίρα από δίπλα σας. Ναι, καλά βλέπετε, είμαστε σε χαρακώματα. Ας προσπεράσουμε τον αλληλοσπαραγμό και ας επικεντρωθούμε στα του φαγητού. Οι ελλείψεις αγαθών, τα δελτία τροφίμων και η ανάπτυξη του κονσερβοποιημένου φαγητού κατά τον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επηρέασαν τη διατροφή μεγάλων πληθυσμών και οδήγησαν στην υιοθέτηση πιο απλών και ενεργειακά αποδοτικών τροφίμων. Ωστόσο, η ενίσχυση του βιομηχανοποιημένου και πρόχειρου φαγητού θέτει τις βάσεις της σημερινής κακοποιημένης δυτικής διατροφής. Οι πόλεμοι πάντα αποτελούν ευκαιρία για κέρδος, και οι μεγάλες βιομηχανίες, υποβαθμίζοντας τη θρεπτική αξία του φαγητού, εκμεταλλεύτηκαν το χαμηλό κόστος για προώθηση σε όλα τα μήκη και πλάτη του κοινωνικού ιστού. Εν ολίγοις, θεσμοθετήθηκε κατά μία έννοια  η χαμηλής ποιότητας επεξεργασμένη τροφή ως φυσιολογική.

Ανάπτυξη της βιομηχανίας fast food (μέσα 20ού αιώνα)
Μην κοιτάτε προς τα εκεί και μην δίνετε σημασία στις στριγκλιές των αγελάδων· είμαστε σε ένα από τα απαίσια σφαγεία βασανισμού ζώων της καθόλα γνωστής αλυσίδας fast food. Η ταχεία εξάπλωση των fast food και των επεξεργασμένων τροφίμων με υψηλή περιεκτικότητα σε θερμίδες, ζάχαρη και λίπη, οδήγησε σε σημαντική αύξηση των παγκόσμιων ποσοστών παχυσαρκίας και συνοδών ασθενειών. Οι κοινότοπες και ενοχλητικές ιατρικές λεπτομέρειες περί χρόνιων ασθενειών και πρόωρων θανάτων έχουν ποδοπατηθεί από το κέρδος των εταιρειών. Περισσότερο μοιάζουν με καρικατούρες κάποιες πρώτες επιστημονικές φωνές, παρά με πραγματική τάση και στάση.

Η παγκοσμιοποίηση της διατροφής (τέλος 20ού – αρχές 21ου αιώνα)
Είμαστε στον αέρα, προς το άγνωστο, με βάρκα ένα αεροπλάνο. Από μέρος σε μέρος, από πολιτισμό σε πολιτισμό, σε απίστευτα σύντομους χρόνους, παρέα με πρώτες ύλες που ταξιδεύουν μακριά από το περιβάλλον τους και με τελικό προορισμό τα πιάτα μας. Είχατε και στο χωρίο σας black Angus; Tώρα έχετε, εφόσον το εμπόριο και η τεχνολογία εκμηδενίζουν τους χρόνους αλλά και τα ντόπια προϊόντα.  Αυτή είναι η παγκοσμιοποίηση. Αυτή η συνθήκη επέτρεψε την εξάπλωση διαφόρων διατροφικών παραδόσεων και τροφίμων σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ παράλληλα ενέτεινε τις ανησυχίες για τη βιωσιμότητα και τις επιπτώσεις στο περιβάλλον, αλλά αφήστε το αυτό, απλά λεπτομέρειες.

Ντιέγκο Βελάσκεζ- Μια γριά που τηγανίζει τα αυγά. 1618.

Σύγχρονες τάσεις στη διατροφή (21ος αιώνας)

Μόλις πατήσαμε πόδι στο σήμερα, αλλά περιμένετε, ακόμα δεν τελειώσαμε. Η αστραπιαία πληροφόρηση, η αύξηση της συνειδητοποίησης για την υγεία, η στροφή προς τις φυτικές δίαιτες, η αναζήτηση βιολογικών και τοπικών τροφίμων, καθώς και η εστίαση στη βιώσιμη γεωργία και τις ηθικές πρακτικές παραγωγής τροφίμων, είναι κεντρικά σημεία στη σημερινή διατροφική εξέλιξη, ή μήπως όχι; Το σίγουρο είναι ότι βρισκόμαστε σε μια κατά τρόπον τινά ρητορική παύση απ την φλυαρία της παγκοσμιοποίησης. Το τι κυοφορεί το παρόν για το μέλλον δεν το γνωρίζουμε, ωστόσο η ζαριά θα παιχτεί μεταξύ της εμπνευσμένης βιωσιμότητας και μιας πολυεθνικής ρεβάνς.

Η ιστορία έχει πολλούς εξώστες, κάποιοι απλά πέφτουν από αυτούς γεμίζοντας αίματα· εγώ προτιμώ να λαμβάνω τις πιο άνετες θέσεις με τις καλύτερες οπτικές, ώστε το παρελθόν να γίνεται πραγματικά δάσκαλός μου, εσεις;

Ονομάζομαι Διαμαντόγλου Γιάννης. Γεννήθηκα στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη Πειραιά και η μαθητική μου εκπαίδευση ολοκληρώθηκε στο Γενικό Λύκειο Αγίου Ιωάννη Ρέντη, εποχή κατά την οποία ξεκίνησα με διάφορα ερεθίσματα να αποτυπώνω γραπτώς σκέψεις και συναισθήματα.

Ολοκλήρωσα τις πανεπιστημιακές μου σπουδές στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών στο Τμήμα Χημείας, όπου σαν φοιτητής επαναδραστηριοποιήθηκα για μικρό χρονικό διάστημα στη γραπτή αποτύπωση , ενώ τα αμέσως επόμενα Χρόνια ολοκλήρωσα με επιτυχία το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου με τίτλο Διαχείριση Αποβλήτων. Είμαι επίσης κάτοχος Μεταπτυχιακού τίτλου από το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών με τίτλο Εφαρμοσμένη Διαιτολογία και Διατροφή με εξειδίκευση στις αλληλεπιδράσεις της διατροφής σε Μοριακό επίπεδο.

Τα τελευταία χρόνια δραστηριοποιούμε επαγγελματικά σε φαρμακευτική εταιρία, ενώ στο παρελθόν έχω εργαστεί στην βιομηχανία λιπών και ελαίων(τμήμα ποιότητας) καθώς και στο τμήμα έρευνας και ανάπτυξης φαρμακοβιομηχανίας. Έχω δημιουργήσει ένα blog θεμάτων διατροφής με τον τίτλο diatrofoskopio , ενώ αρθρογραφώ ως συνεργάτης για διάφορα θέματα σε περιοδικά όπως το politismikos.gr .

Τιμήθηκα 2 φορές με το πρώτο βραβείο της ΠΕΛ για τους δελφικούς αγώνες ποίησης 2018, 2023 καθώς και τους πανελλήνιους λογοτεχνικούς αγώνες του 2016.

Εκδόσεις : Διατροφή και Συναισθήματα (Αρμός, 2021), Λογική και Διατροφή(Δίαυλος, 2022), Τετράγωνοι Στοχασμοί (Θράκα, 2019)

Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά  την αγορά, να επισκέπτεται  οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.