Ο Κώστας Βάρναλης μεταφράζει και μεταφράζεται – Γράφει ο Θανάσης Μουσόπουλος.

Στα μαθήματα «Περί Θεάτρου Λόγος» στο Λύκειον Ελληνίδων Ξάνθης, σε πολλές ενότητες διαπιστώσαμε ότι ο μεγάλος θρακιώτης και οικουμενικός δημιουργός Κώστας Βάρναλης από πολλές οπτικές μίλησε και ασχολήθηκε με την Τέχνη του Θεάτρου, ιδιαίτερα του αρχαιοελληνικού. Έγραψε κείμενα για θεατρικούς συγγραφείς και φιλοτέχνησε πολλές μεταφράσεις αρχαίων ελληνικών δραματικών έργων. Επίσης μετέφρασε και ξένους θεατρικούς συγγραφείς.

Στους δύο τόμους «Αισθητικά – Κριτικά» (1957 – 58) και σε πολλές επιφυλλίδες (μερικές είναι ήδη δημοσιευμένες σε συγκεντρωτικούς τόμους) υπάρχουν κείμενα του Βάρναλη που δείχνουν το ενδιαφέρον και την αγάπη του για το θέατρο. Στα «Φιλολογικά Απομνημονεύματα», που κυκλοφόρησαν σε τόμο το 1980, με τη φιλολογική επιμέλεια του Κώστα Γ.Παπαγεωργίου, περιλαμβάνονται κείμενα δημοσιευμένα κατά το διάστημα 17 Φεβρουαρίου – 11 Αυγούστου 1935 στην εφημερίδα Ανεξάρτητος, όπου συναντούμε τις απόψεις του για την Τέχνη κατά την περίοδο του μεσοπολέμου.

Ο Βάρναλης το 1903 έρχεται πρωτοετής φοιτητής στην Αθήνα. Πολύ χαρακτηριστικά αναφέρεται στο λεγόμενα «Ορεστειακά», επεισόδια που ξεσπούν στην Αθήνα το Νοέμβρη του έτους αυτού, επειδή το Βασιλικό (μετά Εθνικό) Θέατρο έπαιξε την Ορέστεια του Αισχύλου μεταφρασμένη σε απλή ελληνική γλώσσα!

«Θύμωσε ο γερο – Μιστριώτης κι έβαλε μπουρλότο στηφοιτηταρία. Όταν στις 8 του Νοέμβρη τη νύχτα επιχείρησε το πλήθος να επιτεθεί ενάντια στο θέατρο, ο στρατός πυροβόλησε. Δύο σκοτωμένοι, εφτά πληγωμένοι. Η κυβέρνηση Ράλλη άρχισε ανακρίσεις ενάντια στους υποκινητές της οχλαγωγίας. Και ο Μιστριώτης μαζεύτηκε» (σελ. 63).

Το θέατρο και η τέχνη γενικότερα συγκινούσαν ιδιαίτερα τον βορειοθρακικώτη δημιουργό.Από το 1926,όταν απολύθηκε ο Βάρναλης από το δημόσιο για πολιτικούς λόγους, μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 1958,έγραψε περίπου 3.500 χρονογραφήματα. Ο Νίκος Σαραντάκος ασχολείται τα τελευταία χρόνια με τα αδημοσίευτα κείμενα αυτά. Ήδη έχει εκδώσει οκτώ τόμους, χωρίζοντας τα χρονογραφήματα ανάλογα με το θέμα τους. Το 2023  κυκλοφόρησε, από τις εκδόσεις Αρχείο όπως πάντα, ο τόμος Φιλολογικά, με 400 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1958. Ο υπότιτλος του βιβλίου είναι «400 χρονογραφήματα για τη λογοτεχνία, την αισθητική, τη γλώσσα,την  εκπαίδευση και το βιβλίο», και θαρρώ πως περιγράφει με επάρκεια τη  θεματολογία των χρονογραφημάτων του τόμου.

Στο Χρονολόγιο του τόμου (και στους άλλους τόμους του Ν. Σαραντάκου) βρίσκομε στοιχεία για τις μεταφράσεις θεατρικών και άλλων έργων από τον Κώστα Βάρναλη.Παραθέτουμε σχετικό πίνακα:

1910, εκδίδονται Βάκχες του Ευριπίδη

1911, δημοσιεύεται μετάφραση των έργων Ηρακλής Μαινόμενος του Ευριπίδη και Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα

1912, δημοσιεύεται Αίας Μαστιγοφόρος του Σοφοκλή

1914, δημοσιεύεται Ο πειρασμός αγίου Αντωνίου του Φλομπέρ

1938, μεταφράζει για το Εθνικό Θέατρο Ψευτοσπουδαίες του Μολιέρου χωρίς το όνομά του λόγω σχετικής απαγόρευσης της δικτατορίας

1939, ο Θίασος Κοτοπούλη ανεβάζει Σχολείο Γυναικών του Μολιέρου σε δική του μετάφραση, που εκδίδεται το 1962

1951, το Εθνικό Θέατρο ανεβάζει τις Νεφέλες του Αριστοφάνη σε δική του μετάφραση

1954, μεταφράζει Ειρήνη και Πλούτο του Αριστοφάνη

1963, μεταφράζει Ιππόλυτο του Ευριπίδη για ΚΘΒΕ – δημοσιεύει μετάφραση «Ο Σιδ» του Κορνέιγ

1965, το ΚΘΒΕ παρουσιάζει στο Φεστιβάλ Φιλίππων Λυσιστράτη του Αριστοφάνη σε μετάφρασή του, κυκλοφορεί το βιβλίο

1966, μεταφράζει Τρωαδίτισσες του Ευριπίδη

1967, εκδίδεται Μισάνθρωπος του Μολιέρου

1969 – 71, μεταφράζει και εκδίδονται Εκκλησιάζουσες, Ιππείς,Βάτραχοι και Νεφέλες (σε νέα μετάφραση) του Αριστοφάνη 1972, εκδίδεται το θεατρικό έργο Άτταλος ο Γ΄, που άρχισε να γράφεται του 1946 – αποσπασματικά είχαν δημοσιευθεί σχετικά τμήματα.

Όπως έχω παρατηρήσει και άλλοτε «Ένας σημαντικός δείκτης για την αξία και διάδοση μιας λογοτεχνίας αποτελεί η μετάφραση της σε ξένη γλώσσα».

Στο έργο: «…γνώριμος και ξένος…» Η Νεοελληνική Λογοτεχνία σε άλλες Γλώσσες, Έκδοση του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας -2012 – Επιμέλεια Βασίλης Βασιλειάδης, [που είναι ήδη καθηγητής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο ΑΠΘ, Ξανθιώτης μαθητής και φίλος μου] υπάρχουν αναφορές μεταφράσεων σε πολλές ξένες γλώσσες.

Θα αναφέρω τις μεταφράσεις έργων του Κ. Βάρναλη σε διάφορες γλώσσες. Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι το κυριότερο κριτήριο για τις μεταφράσεις στις ακόλουθες χώρες ήταν ιδεολογικό. Οι μεταφράσεις δημοσιεύονται κυρίως σε διάφορα περιοδικά. Συγκεκριμένα:

– Αλβανικά, 5 μεταφράσεις πεζών και 5 ποιητικών έργων

– Βουλγαρικά, μεταφράσεις πεζογραφίας και ποίησης

– Δανέζικα, μετάφραση ποίησης

– Ρουμάνικα, μετάφραση ποίησης

Τα περισσότερα έργα μεταφράστηκαν στα Ρωσικά, και μάλιστα ως βιβλία:

Το 1934 ο Κώστας Βάρναλης και ο Δημήτρης Γληνός πήραν μέρος στο 1 ο Συνέδριο Σοβιετικών Συγγραφέας.

Την επόμενη χρονιά, το 1935, κυκλοφόρησε η μετάφραση του έργου «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη» και το 1938 της συλλογής «Το φως που καίει».

Το 1958 του απονέμεται στη Μόσχα το Βραβείο Λένιν για τη Ειρήνη. Το 1959 κυκλοφορεί η μετάφραση «Εκλεκτά Έργα», με επιλογή από το ποιητικό του έργο. Το 1985 κυκλοφορεί αναθεωρημένος τόμος με την ποιητική του δουλειά.

Το 1961 κυκλοφορεί το έργο «Αισθητικά – Κριτικά», ενώ το 1983 «Το Ημερολόγιο της Πηνελόπης».

Να σημειώσουμε ότι, γενικά στις μεταφράσεις πεζογραφημάτων, πρώτος έρχεται ο Νίκος Καζαντζάκης και ακολουθεί ο Κώστας Βάρναλης.

Το άρθρο για τις μεταφράσεις στη Ρωσική γλώσσα είναι της αείμνηστης Σόνιας Ιλίνσκαγια Αλεξανδροπούλου (1938 – 19 Ιανουαρίου 2024) που σημειώνει: «Εκτός από την καλλιτεχνική αξία της δημιουργίας του Βάρναλη, για τους διαμορφωτές του εκδοτικού προγραμματισμού έπαιζε ρόλο και ο παράγοντας της ιδεολογίας» (σελ. 232).

Όπως έχω σημειώσει, πολλή δουλειά χρειάζεται για να μιλούμε για ολοκληρωμένη προσέγγιση – για τα Άπαντα του Κώστα Βάρναλη…

Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά  την αγορά, να επισκέπτεται  οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.