Ο Μεσαίωνας ως ιστορική περίοδος – Γράφει η Λεύκη Σαραντινού.
Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Η ιστορική περίοδος την οποία αποκαλούμε συμβατικά «Μεσαίωνα» έχει ταυτιστεί στη συλλογική μνήμη με την έννοια της οπισθοδρόμησης, αλλά και με μία πληθώρα μύθων και ανακριβειών. Λίγοι γνωρίζουν ότι στη πραγματικότητα αυτός ο χωρισμός της Ιστορίας σε Αρχαίους, Μέσους και Νεώτερους χρόνους είναι κάτι το οποίο έγινε από τους ιστορικούς για καθαρά για πρακτικούς λόγους, προκειμένου να διευκολυνθεί, δηλαδή, η μελέτη της Ιστορίας.
Οι γενναίοι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη συντρίβουν τον Πορθητή
Γνωρίζουμε ότι ο Φραγκίσκος Πετράρχης 1 και άλλοι ουμανιστές λόγιοι τον 15ο αιώνα αναφέρονταν στην περίοδο της ιστορίας πριν από την έλευση του Χριστού ως antiquita, ήτοι Αρχαιότητα και στην περίοδο μετά από την έλευσή του ως Nova, Νέοι, δηλαδή, χρόνοι. Τον ίδιο αιώνα ο επίσης Ιταλός ουμανιστής και ιστορικός Λεονάρντο Μπρούνι 2 ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε στο έργο του Ιστορία των Φλωρεντίνων την τριμερή διαίρεση της ιστορίας σε Αρχαία, Μέση και Νεώτερη.
Καθεδρικός ναός του ΣπάιερSpeyer
Από τον 15ο ως τον 17ο αιώνα διάφοροι όροι χρησιμοποιούνται στα λατινικά ως ονομασίες που υποδηλώνουν τον Μεσαίωνα, την χρονολογική εκείνη, δηλαδή, περίοδο που ακολούθησε την Αρχαιότητα και προηγήθηκε των Νεώτερων χρόνων : media tempestas, medium aevum, το οποίο πέρασε στην αγγλική γλώσσα ως medieval, media aetas και media tempora.
Θρησκευτικό βιβλίο
Εκείνος, όμως, ο οποίος καθιέρωσε οριστικά την τριμερή περιοδολόγηση της Ιστορίας δεν ήταν άλλος από τον Κρίστοφ Κέλλερ 3 κατά τον 17ο αιώνα. Έκτοτε η εποχή αυτή έγινε, σε αντιδιαστολή με τα λαμπρά επιτεύγματα της αρχαιότητας και την τεχνολογική και επιστημονική πρόοδο των Νεώτερων Χρόνων, συνώνυμο του σκοταδισμού και της οπισθοδρόμησης.
Τα τελευταία, όμως, χρόνια, οι ιστορικοί, υπό το φως νέων αρχαιολογικών δεδομένων και πηγών, έχουν αναθεωρήσει την άποψη ότι ο Μεσαίωνας ήταν αποκλειστικά και μόνο μία εποχή παρακμής. Αντιθέτως, πολλές ήταν οι επιβιώσεις από τα τεχνολογικά και επιστημονικά επιτεύγματα της Αρχαιότητας,- αν και αναμφισβήτητα σημειώθηκε μία πολιτισμική κάμψη και πολλές γνώσεις από την εποχή αυτή χάθηκαν ανεπιστρεπτί- και αρκετές εφευρέσεις, ιδέες ή θεωρίες των Νεώτερων χρόνων έχουν βρεθεί ότι έχουν τελικά τις ρίζες του στον Μεσαίωνα. Μία από αυτές τις φωτεινές αναλαμπές ήταν, το δίχως άλλο, η Κρητική Αναγέννηση, η μεγάλη πολιτιστική ακμή που γνώρισε η Κρήτη υπό τη βενετική κυριαρχία από τον 14ο αιώνα και μετά. Αυτή δεν θα συνέβαινε αν δεν λάμβανε χώρα η κατάληψη της νήσου Κρήτης από τους Βενετούς το 1211.
Νόσοι και ιατρική στον Μεσαίωνα
Όσο κι αν ακούγεται κάπως περίεργο, σχετικά με τα χρονικά όρια του Μεσαίωνα δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ιστορικών. Επίσης, οι άνθρωποι οι οποίοι κατοικούσαν στον κόσμο κατά τα τέλη του Μεσαίωνα και την αυγή των Νεώτερων χρόνων δεν είχαν, φυσικά, καμία συναίσθηση ότι μετέβαιναν από τη μία στην άλλη ιστορική περίοδο.
Ο άγιος Ρόκκος θεραπεύει τα θύματα τής πανώλους» (St Roch in the Hospital)
Το μόνο σίγουρο είναι ότι η μετάβαση από την Αρχαιότητα στους Μέσους Χρόνους και από τους Μέσους στους Νεώτερους δεν ήταν κάτι το οποίο συνέβη από τη μία μέρα στην άλλη, αλλά, αντιθέτως, μία αργή διαδικασία μετασχηματισμού των ανθρώπινων κοινωνιών η οποία δεν γινόταν άμεσα αντιληπτή από τους ανθρώπους που ζούσαν τότε. Για αυτό και ισχύει σε γενικές γραμμές η άποψη ότι ο Μεσαίωνας κράτησε περίπου χίλια χρόνια, δηλαδή από τον 5ο ως τον 15ο αιώνα
(500-1500 μ.Χ.).
Βέβαια, πολλές διαφορετικές χρονολογίες έχουν προταθεί κατά καιρούς ως τυπικές για την αφετηρία, αλλά και το τέλος του Μεσαίωνα. Πρόκειται για χρονολογίες κατά τις οποίες έλαβε χώρα ένα σημαντικό γεγονός. Έτσι, ως αφετηρία του Μεσαίωνα κάποιοι προτείνουν το 330 4 (ανέγερση της Κωνσταντινούπολης) ή το 395 (χωρισμός της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε ανατολικό και δυτικό τμήμα) κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα, ή για τον 5ο αιώνα συνηθέστερα το 476 (κατάλυση της Δυτικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας).
Σε ό,τι αφορά τώρα το τέλος του Μεσαίωνα, οι περισσότεροι μελετητές προτείνουν το 1452 (ανακάλυψη τυπογραφίας), το 1453 (κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους) ή το 1492 (ανακάλυψη Νέου Κόσμου και τέλος της Reconquista 5 ).
Ιησούς του Ναυή
Επιπροσθέτως, ο Μεσαίωνας υποδιαιρείται στον Πρώιμο Μεσαίωνα (500-1000), τον Μέσο (1000- 1300) και τον Ύστερο (1300-1500). Όμως, δεν υπάρχει γενικά ομοφωνία σχετικά με την ακριβή περιοδολόγηση και ακόμη περισσότερο σχετικά με τις επιμέρους περιόδους. Για παράδειγμα η περίοδος της Ύστερης Αρχαιότητας τοποθετείται συνήθως ανάμεσα στον 3ο και τον 5ο αιώνα, αλλά σύμφωνα με κάποιους μελετητές κράτησε ως τον 7ο ή και τον 8ο, ακόμη, αιώνα. Επίσης, η Αναγέννηση, η οποία θεωρείται ότι ξεκίνησε στον Ύστερο Μεσαίωνα στην Ιταλία, ήταν ένα κίνημα το οποίο επεκτάθηκε και σε άλλα μέρη της Ευρώπης στους Πρώιμους Νεώτερους χρόνους. Ένα τέτοιο πνευματικό κίνημα, το οποίο ξεκίνησε κι αυτό κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα και επεκτάθηκε και στην Πρώιμη Νεώτερη εποχή, ήταν και η αποκαλούμενη Κρητική Αναγέννηση, όπως αναφέραμε προηγουμένως.
Χάρτης του κόσμου -Mappa Mundi.
Επιπροσθέτως, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι κάποια γεγονότα που θεωρούμε ότι ανήκουν στον «οπισθοδρομικό» Μεσαίωνα, όπως π.χ. η περίφημη Ιερά Εξέταση ή το διαβόητο Κυνήγι Μαγισσών, στην πραγματικότητα αποτελούν φαινόμενα της Αναγέννησης και των πρώιμων νεώτερων χρόνων. Σε ό,τι αφορά την Ιερά Εξέταση, αυτή μπορεί μεν να ιδρύθηκε από τον Πάπα Γρηγόριο τον Θ΄ επισήμως περί το 1227-1231, κατά τον ‘Ύστερο δηλαδή Μεσαίωνα, όμως λίγοι γνωρίζουν ότι στην Ισπανία καταργήθηκε από τον Ιωσήφ Βοναπάρτη, τον αδελφό του Μεγάλου Ναπολέοντα, μόλις το 1808, για να επανασυσταθεί το 1823, μετά την απελευθέρωση της Ισπανίας από τα στρατεύματα των Γάλλων και να καταργηθεί επισήμως μόλις το 1834.
Τροβαδούροι – οι περιπλανώμενοι μουσικοί της μεσαιωνικής Δ. Ευρώπης
Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι η σύσταση της ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία τοποθετείται μόλις το 1478, στην Πορτογαλία το 1536, ενώ η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση ιδρύθηκε μόλις το 1542 και καταργήθηκε τον 18ο αιώνα, μετά από την επικράτηση του πνεύματος του Διαφωτισμού. Σε ό,τι αφορά το Κυνήγι των Μαγισσών επίσης, η μέγιστη ακμή του τοποθετείται μεταξύ 1580 και 1630, ημερομηνίες που ανήκουν ξεκάθαρα στη Νεώτερη Εποχή και όχι στον Μεσαίωνα.
Θρησκευτικό βιβλίο
Βλέπουμε επομένως, ότι πολλοί θεσμοί ή γεγονότα τα οποία θεωρούμε κατεξοχήν «μεσαιωνικά» στην πραγματικότητα αφορούν κυρίως τη Νεώτερη εποχή. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πόσο λανθασμένη είναι η άποψη της θεώρησης του Μεσαίωνα μονάχα ως μία οπισθοδρομική εποχή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα περισσότερα κομβικά γεγονότα της Νεώτερης Ευρωπαϊκής ιστορίας, όπως η γέννηση των σύγχρονων κρατών και τω εθνικών γλωσσών, έχουν τις ρίζες τους στον Μεσαίωνα και ότι η «συνέχεια» μεταξύ των ιστορικών περιόδων πρέπει να θεωρείται δεδομένη.
1 1304-1374. 2 1370-1444.
3 Κρίστοφ Κέλλερ ή Κελλάριους, Γερμανός κλασικός λόγιος (1638-1707)
4 Όλες οι χρονολογίες που δεν θα έχουν στο εξής την ένδειξη π.Χ. θα εννοείται ότι είναι μ.Χ.
5 Με τον όρο αυτόν υποδηλώνεται ο αγώνας των χριστιανών για την ανακατάληψη της Ιβηρικής χερσονήσου από τους μουσουλμάνους που την κατείχαν από το 711 μ.Χ. Η ανάκτησή της από τους χριστιανούς θεωρείται ότι ξεκίνησε το 722 και τελείωσε το 1492 με την ανακατάληψη της Γρανάδας.
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
Πρώτη δημοσίευση “Φως στον Δυτικό Μεσαίωνα” .
Δοκίμιο της Λεύκης Σαραντινού “Περιπλανήσεις και ανακαλύψεις στις ατραπός του κόσμου στους μέσους χρόνους” εκδόσεις Νίκας 2024.
