Γεώργιος Βιζυηνός , ως φιλόσοφος και επιστήμονας – Γράφει ο Θανάσης Μουσόπουλος.
Ο Κωστής Παλαμάς και ο Άγγελος Σικελιανός έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάσωση ο πρώτος και στην επανατοποθέτηση ο δεύτερος του έργου του Βιζυηνού.
Ο Παλαμάς ήταν ο κυματοθραύστης που το έσωσε από το ολοκληρωτικό ναυάγιο, με κείμενά του από το 1892 ως το 1934.
Ο Άγγελος Σικελιανός σε μια δύσκολη για την Ελλάδα περίοδο το 1949 – δύο χρόνια πριν πεθάνει – σε ομιλία του δήλωσε, αφού ανέλυσε όλες τις πτυχέςτου Βιζυηνού, “ο βαθύς ετούτος άνθρωπος ενοποιεί θαυματουργά τις χρονικές εκτάσεις … η ψυχή του (ταυτίζεται με την) ψυχή του τόπου μας … έχοντας μέσα του το θρακικό προζύμι της αγνότερης κοσμοεποπτείας … διαθέτει ενότητα (σε όλο το έργο του). (Ψάλλοντας για τη Θράκη) με την ίδια ουσιαστική καθολικότητα και ευθύνη προσβλέπει ακέρια την ελληνική πατρίδα. Ο μεγάλος αυτός θράκας είχε μέσα στο αίμα του το πνεύμα της αυθεντικής ελληνικής ενότητας”.
Χρήσιμο είναι να αναφέρουμε ως αντίστιξη στο Βιζυηνό – όλων των εποχών, το ακόλουθο σημείο του Αγγέλου: “Μάταια οι πιο πολλοί διανοούμενοι στις μέρες μας, υποτελείς των συνθηκών, όπου έχουν έργο τους να μάς χωρίζουν, επιδιώκουν της ανόρθωσή της με τη στιγμιαία κι εφήμερη ικανοποίηση των παθών τους”.
Το 1998 στο 3ο Διεθνές Συμπόσιο Θρακικών Σπουδών που πραγματοποιήθηκε στην Κομοτηνή, στην εισήγησή της η Βουλγάρα Σάνια Βέλκοβα μίλησε για τη θέση του έργου του Βιζυηνού στη χώρα της. Ανέφερε ότι σε Ανθολογία Νεοελληνικής Ποίησης του 1960 οι βούλγαροι επιμελητές γράφουν : “Ο Βιζυηνός εμπλουτίζει την ελληνική ποίηση με νέες μορφές και με νέο φιλοσοφικό περιεχόμενο. Η μεγάλη του καλλιέργεια και η βαθιά γνώση των ευρωπαϊκών λογοτεχνιών τον καθιστούν έναν από τους πρώτους ανανεωτές της ελληνικής ποίησης (…) Είναι ο θεμελιωτής του ελληνικού ψυχολογικού διηγήματος”.
Πέθανε πρόσφατα – μνημόσυνο η αναφορά μας τούτη, όπως μνημόσυνo και η αναφορά μας στον Παναγιώτη Μουλλά που σε πρώτη φάση ανόρθωσε τα διηγήματα του Βιζυηνού, ενώ πρόσφατα, στον πολυσέλιδο τόμο “Στους δρόμους της λογιοσύνης”, μετά θάνατον, συμβάλλει σ’ αυτό που προσδοκούσε ο Σικελιανός: στην ανάδειξη ολόκληρου του έργου του Βιζυηνού με την αναδημοσίευση φιλοσοφικών, επιστημονικών βιβλίων και μελετών και μέρους των άρθρων του στο λεξικό Μπαρτ και Χιρστ που έγραψε για βιοποριστικούς λόγους.
Ο Μουλλάς αποκαλεί το Βιζυηνό “Ανατολίτη που ήρθε από τη Δύση”, αυτός είναι θράκας Βιζυηνός του 21ου αιώνα – όπως τον παριστά έξοχα η Ειρήνη Βογιατζή στο σύγχρονο πίνακα που φιλοτέχνησε πρόσφατα για τις εκδηλώσεις μας.
Ο Βιζυηνός παρακολούθησε, από το 1875, τρία εξάμηνα στη Γοτίγγη, τρία στη Λειψία, τρία εξάμηνα στο Βερολίνο και δύο τελευταία πάλι στη Γοτίγγη, περίεργη διαδρομή.
Ο Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος μας πληροφορεί:
“Στη Γοτίγγη είχε γνωστούς δασκάλους και τον ένδοξο Lotze. Διδάχτηκε σύνταξη, λατινική γραμματική, ερμηνευτική και κριτική των κειμένων ιστορίας της φιλοσοφίας και λογική, ψυχολογία. Στη Λειψία παρακολούθησε και τον μεγάλο Wundt. Διδάχτηκε φιλοσοφία της θρησκείας, λογική και ηθική, Αριστοφάνη, ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και γλωσσολογία, Αισχύλο, ανθρωπολογία. Άκουσε και την ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης και τη μυθολογία. Ειδικότερες σπουδές έκανε στην ψυχολογία και την αισθητική”.
Στο αυτοβιογραφικό σημείωμα – γραμμένο στα λατινικά – που συνοδεύει τη διδακτορική του διατριβή τονίζει ότι ήταν ορφανός, φτωχός, με adversa fortuna. Λένε ότι τα χρόνια της Γερμανίας ήταν τα πιο ευτυχισμένα χρόνια της ζωής του.
Ο Γ. Βιζυηνός το 1879 είναι μαθητής του Zeller στο Βερολίνο, του σημαντικού αυτού ιστορικού της φιλοσοφίας. Ετοιμάζει τη διδακτορική του διατριβή, την παρουσιάζει με τον τίτλο “Το παιχνίδι από Ψυχολογική και Παιδαγωγική άποψη”. Η μελέτη του εγκρίνεται στη Λειψία το 1881 και τυπώνεται με έξοδα του ευεργέτη και χρηματοδότη του Ζαρίφη.
Αργότερα συγγράφει διατριβή για υφηγεσία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών “Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω” που εκδίδεται στα 1884, ενώ τον επόμενο χρόνο εγκρίνεται και ανακηρύσσεται παμψηφεί Υφηγητής της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, άμισθος και χωρίς να διδάξει στο πανεπιστήμιο ποτέ.
Ο Ευάγγελος Παπανούτσος σε βιβλία και μελέτες του έδωσε τιμητική θέση στο φιλόσοφο Βιζυηνό. Γράφει:
“Οι σπουδές του στη Λειψία, τα χρόνια που άρχιζε εκεί θριαμβευτικά με τον W.Wundt η πειραματική ψυχολογική έρευνα, τον έφεραν κοντά στο πνεύμα και στις μεθόδους αυτής της εργασίας, που έδιναν τότε την εντύπωση ότι θα ανακαίνιζαν όχι μόνο τα θέματα της ψυχολογίας, αλλά και ολόκληρο το πεδίο της φιλοσοφικής προβληματικής.
Πραγματικά υπήρξε μεγάλο ατύχημα για την κίνηση των φιλοσοφικών ιδεών στη νέα Ελλάδα το γεγονός ότι ο Γ. Βιζυηνός δεν εσταδιοδρόμησε στο πανεπιστήμιο των Αθηνών και για λόγους κυρίως υγείας εγκατέλειψε τις εργασίες του, τις ψυχολογικές κι αισθητικές”.
Για να ζήσει, διορίζεται καθηγητής Ψυχολογίας και Λογικής σε γυμνάσια και εκδίδει ανάλογα εγχειρίδια.
Όσον αφορά τις ψυχολογικές μελέτες και βιβλία, ο Ιασων Δεπούντης στο βιβλίο του “Λογοτεχνία και Ψυχολογία” αναφέρεται τιμητικά στο Βιζυηνό, εξαίρει την προσφορά του στην ψυχολογία, τονίζοντας ότι “είναι για την εποχή του προοδευτικός μελετητής, με σοβαρές πνευματικές ανησυχίες”.
Σχετικά με τις μελέτες για τις ψυχολογικές αρχές των τεχνών, “Ψυχολογικαί μελέται επί του καλού – Α΄ Πνευματικαί ιδιοφυΐαι (Παραγωγοί του Καλού)” και “Β΄ Απαρχαί των Τεχνών (Γένεσις του Καλού)”, φέρνουμε στο μυαλό τις αναλύσεις του καθηγητή μας αισθητικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γιώργο Μουρέλο, που μαζί με τον Βαν Γκογκ μελετούσε το Βιζυηνό. Για τις εργασίες αυτές του Βιζυηνού ο Παπανούτσος παρατηρεί:
“Ανιχνεύοντας τις πηγές του Καλού και τα κίνητρα καλλιτεχνικής δημιουργίας δεν χάνεται σε αφηρημένες έννοιες, αλλά εξετάζει σαν ψυχολόγος τα καλολογικά συναισθήματα, τη φύση, τις σχέσεις τους με τον άλλο ψυχικό βίο, τον εκφραστικό τους δυναμισμό”. Σε κάποιο άλλο γράφει ότι είναι “θετικός”.
Στα “Στοιχεία Λογικής” ο ίδιος ο Βιζυηνός γράφει προλογικά: “Το εγχειρίδιον τούτο εφιλοπονήσαμεν επί τη βάσει των διά ζώσης φωνής μαθημάτων τούτο μεν του αειμνήστου ημών διδασκάλου H. Lotze τούτο δε του σεβαστού ημών καθηγητού M. Drobısch, προσλαβόντες μεταξύ των θεωριών αυτών και τινας πρακτικάς του A. Trendelenburg παρατηρήσεις περί της σημασίας και χρήσεως των συλλογιστικών ιδία σχημάτων”.
Στο εγχειρίδιο “Στοιχεία Ψυχολογίας” είναι φανερό το πνεύμα της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης μεθοδικής. Μια εισαγωγική παράγραφος, για να γίνει κατανοητό το ύφος και το πνεύμα της γραφής:
“Το σύνολον των εν τω κόσμω φαινομένων δύναται να διαιρεθή εις δύο μεγάλας, χωριστάς απ’ αλλήλων κλάσεις. Η μία τούτων περιλαμβάνει τα φαινόμενα του εξωτερικού, ήτοι σωματικού κόσμου, τα οποία παρίστανται ημίν ως σχήματα, χρώματα, ήχοι, χημικαί ή μηχανικαί αλλοιώσεις και μεταβολαί, ως κινήσεις εν γένει. Η ετέρα περιλαμβάνει τα γεγονότα του εσωτερικού, ήτοι πνευματικού των εμψύχων βίου, τα οποία έκαστον ον αισθάνεται ως ιδίας αυτού καταστάσεις”.
Εκτός από τις φιλοσοφικές και ψυχολογικές μελέτες, και σε άλλους επιστημονικούς τομείς απλώνεται το ενδιαφέρον και η δημιουργικότητα του Βιζυηνού.
Η Λαογραφία είναι ένας κλάδος που ο Βιζυηνός όχι απλώς διακόνησε αλλά εν πολλοίς πρωτοπόρα χάραξε. Το 1885 αποστέλλει λεπτομερέστατη αναφορά στον υπουργό εξωτερικών για τη συλλογή λαογραφικού υλικού από τις εκτός Ελληνικού κράτους περιοχές, καθορίζοντας μάλιστα τους κανόνες, πολύ πριν τον Νικόλαο Πολίτη.
Στον τομέα αυτό – παραλείποντας το λογοτεχνικό του έργο πεζό και ποιητικό που είναι διάσπαρτο από λαογραφικά στοιχεία – αναφέρω δύο εργασίες του:
(1) 1888, Οι Καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου εν Θράκη
(2) 1896,Πρωτομαγιά
(1) Η περιγραφή του εθίμου αυτού από τον Βιζυηνό, πράγματι, κίνησε το ενδιαφέρον επιστημόνων, ιδίως Άγγλων. Έτσι, στα 1906, ο άγγλος αρχαιολόγος R. W. Dawkins γύρισε στα χωριά της Θράκης και με τα ίδια του τα μάτια επιβεβαίωσε όσα περιέγραφε ο Βιζυηνός. Η μελέτη του Βιζυηνού μεταφρασμένη στα αγγλικά, έκανε το γύρο του κόσμου. Από τότε πολλοί, Έλληνες και ξένοι, ειδικοί, ασχολούνται με τους Καλόγερους ως μια διονυσιακή λατρεία στη Θράκη.
(2) Η Καλλιόπη Παπαθανάση Μουσιοπούλου σε βιβλία της για τη λαογραφία και ιδιαίτερα στο “Λαογραφικές Μαρτυρίες Γεώργιου Βιζυηνού” αναφέρεται στην “Πρωτομαγιά” παρατηρώντας ότι “πολλά έθιμα της πρωτομαγιάς στη Θράκη τα συναντούμε μόνο ή κυρίως στο Βιζυηνό”.
Ο Βιζυηνός στη Γερμανία ήρθε σε επαφή όχι μόνο με την επιστημονική και φιλοσοφική ζωή, αλλά και με την καλλιτεχνική και λογοτεχνική. Μελετά Βάγκνερ, Νίτσε, Γκαίτε, Χάινε, Σίλερ.
Το 1882 βρίσκεται στο Παρίσι, όπου γνωρίζει το Δημήτριο Βικέλα και γάλλους του κύκλου του περιοδικού “La Nouvelle Revue” (που δημοσιεύει μετάφραση του διηγήματός του ‘Το αμάρτημα της μητρός μου’). Στη συνέχεια ταξιδεύει στο Λονδίνο, όπου γνωρίζεται με τον πρεσβευτή και φιλόσοφο Πέτρο Αρμένη Βράιλα.
Καρποί των επαφών του με την Εσπερία είναι σχετικές (επιστημονικές) μελέτες.
Το 1888 δημοσιεύει “Αι εικαστικαί τέχναι κατά την Α΄ εικοσιπενταετηρίδα του Γεωργίου Α΄”.
Για βιοποριστικούς λόγους το διάστημα 1889 – 1892 συγγράφει περίπου 110 λήμματα φιλοσοφικά, φιλολογικά κ.ά. για το εγκυκλοπαιδικό λεξικό των Μπαρτ και Χιρστ. Πολλά από τα άρθρα αυτά διακρίνονται για την προσωπική ματιά του συντάκτη τους, είναι αξιόλογα – όπως διαπιστώνει ο σημερινός αναγνώστης, στα 28 λήμματα που επιλέγει και αναδημοσιεύει ο Παν. Μουλλάς στον πρόσφατο τόμο “Στους δρόμους της λογιοσύνης”.
Το 1892 δημοσιεύεται η μελέτη του με τίτλο “Ερρίκος Ίβσεν”, που είναι η πρώτη που γράφτηκε στην Ελλάδα για το μεγάλο σκανδιναβό. Ενδιαφέρει όχι μόνο όσον αφορά το θέατρο, αλλά γενικότερα για τον πολιτισμό. Δύο στοιχεία να προσθέσουμε, πρώτο ότι ο Βιζυηνός ενδιαφερόταν θεωρητικά αλλά και “πρακτικά” με το θέατρο (ως ‘ηθοποιός’, ‘σκηνοθέτης’, ‘δάσκαλος θεάτρου’).Το δεύτερο που σημειώνουμε, με το άρθρο αυτό ο Βιζυηνός “προέβαινε σε μια συνολική πρόταση για τα πνευματικά πράγματα της χώρας μας”.
Τέλος, το 1894 δημοσιεύεται το “Ανά τον Ελικώνα – Βαλλίσματα”. Ο Κωστής Παλαμάς γράφει για τούτη την εργασία:
“Ο Βιζυηνός μέσα σε μιαν πλατιά απλωμένην ιστορική και καλολογική μελέτη για τα Βαλλίσματα, μας παρουσίασε μεταφραστικά δείγματα πολλών ποιημάτων του είδους αυτού, μας εξήγησε την τεχνική και την αισθητική τους, και τίτλος τιμής είναι γι’ αυτόν πως έμπασε μέσα στην ποίησή μας τα βαλλίσματα” (τις μπαλάντες, όπως λέμε σήμερα).
Στη συνέχεια ο Παλαμάς αναφέρεται στην μπαλάντα του Βιζυηνού “Πύργος της Κόρης”, τη σχολιάζει και καταλήγει:
“Η σοφή μελέτη που έγραψε ο Βιζυηνός για την παγκόσμιαν κίνηση της μπαλάντας βρίσκει στο ποίημα τούτο πολύ επιτυχημένη εφαρμογή”.
Κλείνοντας, θυμούμαι με ευγνωμοσύνη το περιοδικό “Θρακικά Χρονικά” το 1965 – πριν από πενήντα χρόνια, παρουσίασε το αφιέρωμά του στον Βιζυηνό, και τα όσα απέκτησα στη συνέχεια δίπλα στον Στέφανο Ιωαννίδη που ξαναφώτισε το μεγάλο Θρακιώτη Δημιουργό.
Ο Παναγιώτης Μουλλάς ας σφραγίσει τη σύντομη αυτή εισήγησή μου – οπωσδήποτε την αγάπη μου για τον Βιζυηνό μιας ολόκληρης ζωής:
“Να συλλάβουμε τη σύνολη πνευματική του παρουσία ως ποιητή, διηγηματογράφου και διανοουμένου συνάμα […] έτσι που το κάθε μέρος να βρ΄σικει τη θέση του, να συνδέεται, να φωτίζεται και να ερμηνεύεται από ένα όλον. Κάτι που μπορεί να νοηθεί και ως χρέος μας ή οφειλή μας”.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ
Περισσότερα στοιχεία για τα θέματα που θίγονται στην εισήγησή μου υπάρχουν σε βιβλία και εργασίες μου. Αναφέρω τα σημαντικότερα:
- Θρακιώτες Αισθητικοί, 1990
- Προσέγγιση στη ζωή και στο έργο του Γ. Βιζυηνού, 1996
- Ο Βιζυηνός Λαογράφος: Οι ‘Καλόγεροι’ και η λατρεία του Διονύσου στη Θράκη, 1996 / 1999
- ‘Πρωτομαγιά’, ένα αγνοημένο κείμενο του Γ. Βιζυηνού, 1996 / 2000
- Αέναη συναίρεση αντιθέτων στο έργο του Γ. Βιζυηνού και “Το μόνον της ζωής του ταξείδιον”, 1997
- Ο Γεώργιος Βιζυηνός, το Θέατρο και ο Ερρίκος Ίψεν, 1999-2000
- Ο Γεώργιος Βιζυηνός τον 21ο αιώνα, 2003
- Στέφανος Ιωαννίδης και “Θρακικά Χρονικά” για τον Γεώργιο Βιζυηνό (ανέκδοτο άρθρο)
- Ο Γεώργιος Βιζυηνός και η αυθεντική ελληνική ενότητα – Ο Ανατολίτης που ήρθε από τη Δύση (βιβλίο υπό έκδοση)
ΑΝΑΝΕΩΜΕΝΗ ΜΑΤΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΙΖΥΗΝΟΥ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Με τον Γεώργιο Βιζυηνό ασχολούμαι από τη δεκαετία του ’70. Παρουσίασα αρκετές εργασίες από το 1986 και μετά. Ιδιαίτερα το 1996, με την ευκαιρία των 100 χρόνων από το θάνατό του, δημοσίευσα πολλά άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες. Ένα από τα άρθρα μου είναι «Η θέση του Γεώργιου Βιζυηνού στις Ιστορίες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» που δημοσιεύθηκε στον δέκατο τόμο του περιοδικού του Κέντρου Θρακικών Μελετών του Μορφωτικού Ομίλου Κομοτηνής «Θρακική Επετηρίδα», Κομοτηνή 1995 – 1998, σελίδες 75 – 86, και σε ανάτυπο.
Στο πρώτο μέρος της εργασίας γίνεται γενική αναφορά στη λογοτεχνία και στην ιστορία της, ιδιαίτερα προσεγγίζουμε τα αντίστοιχα ελληνικά θέματα. Στο δεύτερο μέρος επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον μας στον Γεώργιο Βιζυηνό και στο έργο του. Αρχικά παρουσιάζεται ο ‘άδηλος’ ιστορικός της λογοτεχνίας Κωστής Παλαμάς και τα όσα σε πολλές εργασίες του αναφέρει. Στη συνέχεια εξετάζεται ο τρόπος που μιλούν για τον Γεώργιο Βιζυηνό και το έργο του, κατά χρονολογική σειρά: Οι 1. Άριστος Καμπάνης, 1925 – 2. Κ. Θ. Δημαράς, 1948 – 49 – 3. Γιάνης Κορδάτος, 1962 – 4. Γ. Βαλέτας, 1966 – 5. Λίνος Πολίτης, 1968 και 1978 – 6. Mario Vitti, 1978 – 7. Π. Δ. Μαστροδημήτρης, 1974.
Στην κατακλείδα εξάγονται κάποια συμπεράσματα. Κυρίως τονίσαμε την ελλιπή παρουσίαση του έργου του Γ. Βιζυηνού στις Ιστορίες Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Ξεχωρίσαμε δύο ιστορίες – του Λ. Πολίτη και του Μ. Βίττι – που ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του σύγχρονου χρήστη μιας Ιστορίας Λογοτεχνίας. Σημειώσαμε:
«Ολοκληρωμένη, κατά τη γνώμη μας, προσέγγιση δίνει ο Παν. Μουλλάς στο λήμμα του που περιέχεται στην «Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» (της Εκδοτικής Αθηνών) […]. Σε μια ‘νέα’ ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας απαραίτητα πρέπει να γίνει μια ανατοποθέτηση του έργου του Βιζυηνού σε σχέση: (1) με τις επιδράσεις που δέχτηκε από άλλους λογοτέχνες, έλληνες και ξένους και τις επιδράσεις του σε άλλους λογοτέχνες, (2) με τις επιδράσεις των φιλοσοφικών, ψυχολογικών, αισθητικών του σπουδών και (3) με την ενότητα του έργου του (ποιητικό, πεζογραφικό, φιλοσοφικό, επιστημονικό, παιδικά) και την εξέλιξή του συνολικά και όχι στο κάθε είδος ξεχωριστά.
Φρονώ ότι σπέρματα όλων αυτών μπορεί να βρει ο μελλοντικός ιστορικός στα κείμενα του Κ. Παλαμά, που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην προσέγγιση του συνόλου του έργου του Βιζυηνού».
Στις δεκαετίες που παρήλθαν δημοσιεύθηκαν πολλές έρευνες και βιβλία σχετικά με τον Γεώργιο Βιζυηνό. Επίσης με την πάροδο του χρόνου γενικότερα παρατηρείται μια αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο βλέπουμε τα θέματα του παρελθόντος, όχι μόνο τα λογοτεχνικά. Αυτό αποτυπώνεται και στις Ιστορίες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Στο πρώτο μέρος του άρθρου θα προσεγγίσω το λήμμα του Παναγιώτη Μουλλά από την «Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» (ΕΕΕ), το οποίο δεν είχα παρουσιάσει στο άρθρο της «Θρακικής Επετηρίδας». Με βάση αυτό, θα παρουσιάσουμε τα στοιχεία των νεότερων Ιστοριών Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Ο Παναγιώτης Μουλλάς (1935 – 2010) με τις έρευνες και τα γραπτά του έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ολοκληρωμένη ματιά στο έργο του Γεώργιου Βιζυηνού. Καρπός του κόπου του είναι το λήμμα στην ΕΕΕ, τ. 2ος , σελ. 279 – 280.
Στο πρώτο μέρος έχουμε λεπτομερή αναφορά στη ζωή του Βιζυηνού , στις σπουδές του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ως επιστήμονας έδειξε θεωρητικά ενδιαφέροντα και στράφηκε κυρίως προς τη φιλοσοφία και την ψυχολογία. Το 1881 υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή για το παιδικό παιχνίδι από ψυχολογική και παιδαγωγική άποψη. Συνεχίζοντας παρατηρεί: «Φαίνεται ότι την ίδια εποχή έκανε και το πρώτο του ταξίδι στο Σαμακόβι (ή Σαμάκοβο) της Ανατολικής Θράκης, ελπίζοντας να πλουτίσει από κάποια επιχείρηση μεταλλείων: η φρενοβλάβεια του, που εκδηλώθηκε δέκα χρόνια αργότερα, συνδέεται, ανάμεσα στα άλλα, και με την υπόθεση αυτή».
Ο Βιζυηνός χάρη στην επιχορήγηση του Ζαρίφη έχει τη δυνατότητα πλουσιοπάροχα να σπουδάζει στο εξωτερικό, να εκδίδει τις ποιητικές συλλογές και τη διατριβή του. Στη συνέχεια μεταβαίνει στο Παρίσι και στο Λονδίνο και ετοιμάζει την διατριβή για υφηγεσία για τη Φιλοσοφία του Καλού στον Πλωτίνο (1884). Στις 17 Μαρτίου 1884 πεθαίνει ο Ζαρίφης και τελειώνει η οικονομική ασφάλεια του Βιζυηνού, ο οποίος αναγκάζεται να εγκαταλείψει το εξωτερικό Ήρθε στην Αθήνα, αποτυγχάνει το σχέδιο για το μεταλλείο στο Σαμάκοβο, διδάσκει σε σχολεία ψυχολογία, ρυθμική και δραματολογία σε Ωδείο, ερωτεύθηκε νεαρή μαθήτρια, «έχασε τα λογικά του», τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής του (1892-6) τα πέρασε στο Δρομοκαΐτειο, όπου και πέθανε «εκ προϊούσης γενικής παραλύσεως».
Παρατηρεί στη συνέχεια ο Π. Μουλλάς: «Δραματική και μυθιστορηματική, η ζωή του αποτυπώνεται στο έργο του».
Ανιχνεύοντας την πνευματική σύσταση του έργου του, βρίσκει τρία βασικά στοιχεία:
« α) ένα λαϊκό – λαογραφικό, που συνδέεται με την καταγωγή του ποιητή και με τα παιδικά του βιώματα στην ύπαιθρο της Ανατολικής Θράκης
β) ένα λόγιο – φαναριώτικο, που προέρχεται από τη μαθητεία του στο πνευματικό περιβάλλον του Χριστόπουλου, του Τανταλίδη ή του Ραγκαβή
γ) τέλος ένα ευρωπαϊκό στοιχείο, που συνδέεται με την ωριμότητά του στη Γερμανία και με την όλη εμπειρία του από την πνευματική ζωή της Δυτικής Ευρώπης.
Αυτά τα στοιχεία, που ολοκληρώνονται στο διηγηματογραφικό έργο του και καταλήγουν σε μια σύνθεση, παρουσιάζονται χωριστά και αναφομοίωτα στα ποιήματά του».
Συνοπτικά γίνεται αναφορά στις ποιητικές συλλογές, που ξεκίνησαν από το φαναριώτικο περιβάλλον: Ποιητικά Πρωτόλεια 1873, Κόδρος 1874, Βοσπορίδες Αύραι / Άραις, Μάραις, Κουκουνάραι 1876 (αναμφισβήτητο προχώρημα, δημοτική γλώσσα – επίδραση γερμανικών αναγνώσεων), Εσπερίδες (1877) «τρία επύλλια ως αι παρά τοις Γερμανοίς Balladen». Από τις συλλογές αυτές λίγα ποιήματα δημοσιεύθηκαν.
Την ποιητική προσφορά του Βιζυηνού, κατά τον Π. Μουλλά, συνοψίζει η συλλογή Ατθίδες Αύραι, τυπωμένη το 1883 και ξανατυπωμένη πολυτελώς στο Λονδίνο το 1884 με οικονομική συνδρομή του Ζαρίφη.
«Ας μην ξεχνάμε ότι είναι η στιγμή όπου το ξεκίνημα της γενιάς του 1880 συνδέεται με την παρουσία του παρνασσισμού, με την επίδραση του Ν. Γ. Πολίτη και με τη στροφή προς το δημοτικό τραγούδι. ‘Πλαστική’ όπως τη θεωρεί ο Κωστής Παλαμάς, η ποίηση των Ατθίδων Αυρών συγκεντρώνει ορισμένα στοιχεία χαρακτηριστικά για τις αντιθέσεις τους: το λυρικό και το δραματικό, το παιδικό στιχούργημα και την παραλογή (μπαλάντα), το λαϊκό χωρατό και το λόγιο αφήγημα, την ελεγεία και τη σάτιρα, τη δημοτική γλώσσα και την αρχαΐζουσα». Στη μεταγενέστερη ποιητική παραγωγή του Βιζυηνού γύρω στα 1890 παρατηρούμε και την παρουσία του συμβολισμού.
Περισσότερα στοιχεία παρατίθενται για το πεζογραφικό έργο του Βιζυηνού.
Στο πρώτο μέρος αναφέρονται τρεις σημαντικές μελέτες του: Οι Καλόγεροι (1888), ο Ίψεν (1892) και Ανά τον Ελικώνα, βαλλίσματα (1894), «επειδή ολοκληρώνουν τον πνευματικό του κόσμο και υπογραμμίζουν τα ενδιαφέροντά του».
Στο δεύτερο μέρος γίνεται εκτενέστερη αναφορά στα διηγήματά του «όπου ολοκληρώνεται η δημιουργική προσπάθεια του Βιζυηνού και δίνει τους καλύτερους καρπούς της».
«Τα βασικότερα γνωρίσματα που παρουσιάζουν τα διηγήματα του Βιζυηνού: το ξεπέρασμα των ρομαντικών απιθανοτήτων τύπου Ραγκαβή, η στροφή προς το λαϊκό βίο και τις λαϊκές παραδόσεις, το ρεαλιστικό και ψυχολογικό στοιχείο».
Το μεγαλύτερο μέρος των διηγημάτων του δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Εστία το 1883 και 1884. Συνολικά έχουμε οκτώ πεζογραφήματα, από τα οποία τα δύο Η Πρωτομαγιά 1884 και Διατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα 1885 δεν μπορούν να θεωρηθούν ως καθαυτό διηγήματα.
Στη συνέχεια αναφέρεται το κυρίως διηγηματογραφικό έργο του Βιζυηνού: Το αμάρτημα της μητρός μου 1883, Μεταξύ Πειραιώς και Νεαπόλεως 1883, Ποίος ήτον ο φονεύς του αδελφού μου 1883, Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας 1884, Το μόνον της ζωής του ταξείδιον 1884 και Ο Μοσκώβ Σελήμ (γράφτηκε 1886 και δημοσιεύθηκε 1895).
«Είναι χαρακτηριστικό ότι για τον Κωστή Παλαμά τα διηγήματα του Βιζυηνού αποτελούν ‘εντυπώσεις και αναμνήσεις των παιδικών χρόνων, της νεανικής ηλικίας, ως είδος τι οικογενειακών απομνημονευμάτων’. Πραγματικά, το αυτοβιογραφικό στοιχείο κυριαρχεί».
Και ο Παν Μουλλάς καταλήγει σε ορισμένα γενικά συμπεράσματα: «Ικανός ψυχολόγος, εισχωρεί στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής […] Συνδέουν το λαϊκό και το λόγιο στοιχείο, το ρομαντικό και το νατουραλιστικό, το αφηγηματικό και το σκηνικό, το ελληνικό και το ξένο […] Αποτελούν τους καρπούς μιας πολλαπλής σύνθεσης».
Ο Βιζυηνός δεν είναι πατέρας του νεοελληνικού διηγήματος, αφού προηγείται ο Α. Ρ. Ραγκαβής και άλλοι, διηγηματογράφοι, «Είναι όμως ο πρώτος που άνοιξε ένα νέο δρόμο με το λαμπρό αφηγηματικό έργο του, μεταφέροντας στην περιοχή της πεζογραφίας τον ανακαινιστικό παλμό της γενιάς του 1880».
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
