Διεπικοινωνία Κ. Παλαμά – Γ. Βιζυηνού και Κ. Βάρναλη – Γράφει ο Θανάσης Μουσόπουλος.
Διεπικοινωνία Κ. Παλαμά – Γ. Βιζυηνού και Κ. Βάρναλη
Ασχολούμενος με το έργο του Κώστα Βάρναλη, με την ευκαιρία των πενήντα χρόνων από τον θάνατό του, συνάντησα για μια ακόμη φορά στον τόμο «Φιλολογικά» [Φιλολογική επιμέλεια – Κείμενα Νίκος Σαραντάκος, εκδ. Αρχείο, 2023, σελ.589] την πληροφορία ότι ο Κ. Βάρναλης «Το 1917 δίνει διάλεξη στον Παρνασσό για τον Βιζυηνό (το κείμενο δεν έχει σωθεί) που προκαλεί αίσθηση, τον έπαινο του Παλαμά, αλλά και διαμαρτυρίες γλωσσαμυντόρων για “ακόλαστον φανατισμόν προς την μαλλιαράν”».
Αυτό ακριβώς το στοιχείο συνδέει τον Παλαμά με τους δύο μεγάλους Θρακιώτες δημιουργούς, Βιζυηνό και Βάρναλη.
Να σημειώσω ότι έχω αναφερθεί παλιότερα σε δύο κείμενά μου στη σχέση Κ. Βάρναλη με Κ. Παλαμά:
- «Κωστής Παλαμάς και Κώστας Βάρναλης: Σχέσεις ειλικρίνειας και σεβασμού» (27 Δεκεμβρίου 2017), δημοσιευμένο στο βιβλίο μου «Προσεγγίσεις στον Κώστα
Βάρναλη», εκδ. Τελεία + Παύλα, 2020
- «Μεταπαλαμική Τριανδρία: Άγγελος Σικελιανός – Κώστας Βάρναλης – Νίκος Καζαντζάκης» (τέλη Απριλίου 2020), δημοσιευμένο σε διάφορα έντυπα αλλά και ηλεκτρονικά.
Στο τωρινό κείμενό μου θα συνδέσω τους τρεις δημιουργούς.
Στο πρώτο μέρος θα παρουσιάσουμε στοιχεία από κείμενα του Κώστα Βάρναλη που αναφέρονται στον Γεώργιο Βιζυηνό, ενώ στο δεύτερο μέρος θα δώσουμε ενδεικτικά τον λόγο στον Κωστή Παλαμά που προσεγγίζει τους δύο μεγάλους Θρακιώτες, τον Βιζυηνό και τον Βάρναλη.
Αναφέραμε ότι το 1917 ο Βάρναλης έδωσε διάλεξη για τον Βιζυηνό, που επαινέθηκε από τον Παλαμά. Το κείμενο της διάλεξης δεν σώθηκε. Σε μεταγενέστερα όμως κείμενά του ο βορειοθρακιώτης Βάρναλης αναφέρεται στον ανατολικοθρακιώτη Βιζυηνό. Οι επιφυλλίδες που δημοσίευσε ο Βάρναλης σε εφημερίδες για βιοποριστικούς λόγους συγκροτούν τους τόμους κάποιων έργων του· όλα αυτά τα βιβλία είναι δημοσιευμένα στις εκδόσεις Κέδρος. Θα αναφέρουμε στο κείμενό μας κυρίως δύο έργα που περιέχουν στοιχεία για τον Βιζυηνό.
Συγκεκριμένα, το 1957 κυκλοφορεί ο τόμος «Άνθρωποι – Ζωντανοί – Αληθινοί», ενώ το 1958 εκδίδεται ο δεύτερος τόμος του έργου «Αισθητικά – Κριτικά».
Να συμπληρώσουμε, επιπλέον, ότι το 1980 δημοσιεύονται, με φιλολογική επιμέλεια του Κ. Γ. Παπαγεωργίου, τα «Φιλολογικά Απομνημονεύματα» (με επιφυλλίδες δημοσιευμένες το 1935 στην εφημερίδα Ανεξάρτητος). Μιλά σε κάποιο κείμενο απλώς για τη γλώσσα του Βιζυηνού, η οποία στην πεζογραφία χαρακτηρίζεται «μάλλον καθαρευουσιάνικη», ενώ η ποίησή του είναι στη δημοτική (σελ. 292).
Στον τόμο «Άνθρωποι – Ζωντανοί – Αληθινοί», στο δεύτερο μέρος περιέχονται κείμενα – ρεπορτάζ από το Ψυχιατρείο.
Στο κεφάλαιο «Η δημιουργικότητα των τρελών» αναφέρεται σε παραδείγματα «τρελών» δημιουργών. Σε ένα σημείο λέγει:
«Ο Βαν Γκογκ στο φρενοκομείο έκαμνε αριστουργήματα, όπως κι όταν ήταν έξω. Ο δικός μας ο Βιζυηνός έγραψε το καλύτερό του ποίημα στο Δρομοκαΐτειο (αν τόγραψε εκεί, όπως λένε).
Σα μ’ αρπάχτηκε η χαρά
που χαιρόμουν μια φορά
έτσι σε μιαν ώρα,
μες σ’ αυτήν τη χώρα
όλα αλλάξαν τώρα» (σελ. 251-2).
Περισσότερα για τον Βιζυηνό ο Βάρναλης τα λέγει στον δεύτερο τόμο του σημαντικού έργου «Αισθητικά – Κριτικά», όπου δημοσιεύεται το κείμενο «Ένα λησμονημένο ποιητικό αριστούργημα» (σελ. 293 – 297).
Από το έργο της Λούτσια Μαρκεζέλι Λούκα «Συμβολή στην εργογραφία του Κώστα Βάρναλη – Αισθητικά Κριτικά 1911 – 1944», πληροφορούμαστε ότι η επιφυλλίδα αυτή δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Πρωία στις 24. 1. 1938, ανώνυμα (έτσι επέβαλαν επί δικτατορίας Μεταξά στις δημοσιεύσεις του Βάρναλη).
Το «αριστούργημα» στο οποίο αναφέρεται ο Κ. Βάρναλης είναι το ποίημα του Βιζυηνού «Στίχοι γραμμένοι στο φρενοκομείο».
Πολύ σύντομα, μετά από διάφορα εισαγωγικά θέματα, αναφέρεται στον Γ. Βιζυηνό, σημειώνοντας ότι πέθανε στο Δρομοκαΐτειο των Αθηνών της 16 του Απρίλη του 1896. Και συνεχίζει:
«Μέσα στα χαρτιά, που άφησε πεθαίνοντας στο φρενοκομείο, βρέθηκε κι αυτό το ποίημα. Πιθανότατα δεν είχε τίτλο. Μα ο φίλος του και βιογράφος του Ν. Βασιλειάδης, που το δημοσίευσε μέσα στο έργο του: «Εικόνες Κωνσταντινουπόλεως και Αθηνών», του έδωσε το γενικότατο τίτλο «Στίχοι γραμμένοι στο φρενοκομείο». Το ποίημα είναι τούτο :
Μες στα στήθια η συμφορά
σαν το κύμα πλημμυρά,
σέρνω το βαρύ μου βήμα
σ’ ένα μνήμα!
Σαν μ’ αρπάχθηκε η χαρά,
που εχαιρόμουν μια φορά,
έτσι σε μιαν ώρα…
μες σ’ αυτήν την χώρα
όλ’ αλλάξαν τώρα!
Και από τότε, που θρηνώ
το ξανθό και γαλανό
και ουράνιο φως μου,
μετεβλήθη εντός μου
και ο ρυθμός του κόσμου.
Μες στα στήθια η συμφορά
σαν το κύμα πλημμυρά,
σέρνω το βαρύ μου βήμα
σ’ ένα μνήμα…
Τον σταυρό τον αψηλό
αγκαλιά γλυκοφιλώ
το μυριάκριβο όνομά της,
κι απ’ τα χώματά της,
η φωνή της η χρυσή
με καλεί: «Έλα και συ
δίπλα στο ξανθό παιδί σου
και κοιμήσου!».
Στίχοι αδροί κι αρμονικοί, στροφή μεστή και καλοδεμένη, ρίμες φροντισμένες, σχεδόν πλούσιες· και γλώσσα πλέρια δημοτική, αν έλειπε εκείνο το ‘’μετεβλήθη’’. Η δημοτική γλώσσα στην ποίηση της αθηναϊκής σχολής για πρώτη φορά έφτανε σε τόσο ύψος. Κ’ επί πλέον το ποίημα του Βιζυηνού ξεπερνά όλην την κρύα και ψευτοκλασική περισσοτεχνία των
Ραγκαβήδων και των Σούτσων, καθώς κι όλη την ρητορική συναισθηματικότητα των Βαλαωρίτηδων, γιατί έχει μέσα του αληθινή συγκίνηση, τη ζέστα μιας ψυχής, που εξομολογιέται χωρίς να ποζάρει.
Γενικά η συμβολή του Βιζυηνού στη νεοελληνική ποίηση είναι, πως την έστρεψε από τα έξω προς τα μέσα του ανθρώπου, από το αντικειμενικό και το απρόσωπο στο υποκειμενικό και το ατομικό. Έδωσε δηλ. στην ποίησή μας για πηγή έμπνευσης το συγκινημένο Εγώ. Βέβαια τα περισσότερα ποιήματα του Βιζυηνού είναι πολύ κατώτερ’ απ’ αυτό, που δημοσιεύουμε…».
Αναφέρεται ο Βάρναλης επίσης στη γλώσσα του Βιζυηνού, κάνει κάποια σχόλια και κλείνει το κείμενό του:
«Ενώ σ’ όλο το άλλο έργο έμεινεν ένας πρόδρομος, μ’ αυτό του το ποίημα έγινε ο φτασμένος Δάσκαλος».
Να σημειώσω ότι σε δύο παλιότερα κείμενά μου έχω αναφερθεί στον Κ. Παλαμά, στα οποία μιλά για τον Γ. Βιζυηνό. Συγκεκριμένα:
- «Ο Κωστής Παλαμάς για τον Γεώργιο Βιζυηνό», περ. Θρακικά Χρονικά, τ. 42 / 1987 – 88, σελ. 32 – 36 [αναφορά σε 6 κείμενα και σε 19 αναφορές του Κ. Παλαμά για Γ. Βιζυηνό]
- «Ο Κωστής Παλαμάς για τον Γ. Βιζυηνό», στο βιβλίο μου «Ο Ανατολίτης που ήρθε από τη Δύση – Ο Γεώργιος Βιζυηνός και η αυθεντική ελληνική ενότητα», Ξάνθη
2021, εκδ. Σπανίδη, σελ.27 – 30.
Στο Αφιέρωμα της Νέας Εστίας στον Κώστα Βάρναλη, τ. 1163, Χριστούγεννα 1975, ο Κ. Γ. Κασίνης (σελ. 120 – 121) στο άρθρο του «Ο Παλαμάς για τον Βάρναλη» δημοσιεύει ένα αθησαύριστο κείμενο του Παλαμά που δημοσιεύθηκε στις 5 / 3 / 1917 στην εφημερίδα «Εμπρός» με την υπογραφή W και με τίτλο «Εις τον Παρνασσόν», κείμενο που αναφέρεται στην ομιλία του Βάρναλη για τον Βιζυηνό. Το κείμενο αυτό συνδέει την τριάδα Βιζυηνός – Παλαμάς – Βάρναλης.
Ο Παλαμάς αναφέρεται στην ομιλία του Βάρναλη που εξέτασε τον Βιζυηνό ως διηγηματογράφο. Λίγα χαρακτηριστικά αποσπάσματα:
«Ο Βάρναλης συνενοί την νεότητα της ηλικίας προς την ποιητικήν έμπνευσιν, η οποία είναι είδος τι ωριμότητος […] Ο Βάρναλης υπάρχει διά την Μούσαν· και την δουλεύει με όλον τον ενθουσιασμόν, την ειλικρίνειαν, την ανιδιοτέλειαν, και το αδιάλλακτον των ανθρώπων οι οποίοι αισθάνονται ότι αληθώς αγαπώνται από την δύσκολον αυτήν θεότητα».
Ο Παλαμάς μιλά επαινετικά – ενθουσιαστικά θα έλεγα – για την ποίηση και τη γενικότερη παρουσία του Βάρναλη. Και λέγει στη συνέχεια:
«Διά την εντύπωσιν την οποίαν επροξένησεν εις τους
ακροατάς του, αδιαφορώ. Ο Βιζυηνός εκρίθη μέσα εις αυτήν
υπό το πρίσμα της μέθης του εκβεβακχευμένου ποιητού».
Και κλείνει το κείμενό του ο Παλαμάς:
«Ο λόγος του Βάρναλη κατείχε, πλην της γνώσεως, το μέγα
χάρισμα από του οποίου ορμάται πάσα κριτική αξία του
ονόματος: τον θ α υ μ α σ μ ό ν».
Στην τελευταία ενότητα θα προσεγγίσουμε συνοπτικά τον τρόπο με τον οποίο ο Παλαμάς κατοπτεύει το έργο του Βιζυηνού και του Βάρναλη. Παραπέμπω για περισσότερες λεπτομέρειες στα προαναφερθέντα κείμενά μου.
Η Βενετία Αποστολίδου στο βιβλίο της «Ο Κωστής Παλαμάς ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας», εκδ. Θεμέλιο, 1992, αναφέρεται εμπεριστατωμένα στο έργο του Παλαμά και στη θέση του ως προς τον Βιζυηνό και τον Βάρναλη. Θα περιοριστούμε σε πολύ λίγα αποσπάσματα που πιστοποιούν τη γνώμη του Παλαμά για της δύο μεγάλους Θρακιώτες δημιουργούς.
Ξεκινούμε από τη θέαση του Βιζυηνού.
«Οι παρατηρήσεις του Παλαμά τόσο για τον διηγηματογράφο, όσο και για τον ποιητή Βιζυηνό είναι από τις καλύτερες στιγμές της κριτικής του» (σελ. 245). Αναφέρεται η Β. Αποστολίδου στη συλλογή του Βιζυηνού «Ατθίδες Αύραι» (1883) και καταλήγει:
«Η ποίηση αυτή είναι εθνική στην ουσία της, χωρίς να έχει
τίποτε το κοινό με την πατριωτική ρητορεία των εφημερίδων
[…] Αντικατοπτρίζει την ελληνική φύση και ψάλλει τις δοξασίες
και τις προλήψεις του λαού» (σελ. 246).
Όσον αφορά τη γλώσσα των ποιημάτων, ο Παλαμάς «εμφανίζεται αρκετά ελαστικός», θεωρώντας τα ποιήματα του Βιζυηνού που είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα ανώτερα γλωσσικά από αυτά που είναι στη δημοτική «γιατί η καθαρεύουσά του είναι μια σωστή λογοτεχνική γλώσσα χωρίς τίποτε το δημοσιογραφικό, ενώ η δημοτική του, με όλη της τη φυσικότητα, δεν είναι καλλιτεχνικά “λαγαρισμένη”. Ο Παλαμάς δεν παραβλέπει εξάλλου πως η κατ’ εξοχήν δημιουργική δύναμη του Βιζυηνού βρίσκεται στη δραματική, αφηγηματική ποίηση, στη μπαλάντα, και τονίζει πως το ταλέντο του εκδηλώνεται κυρίως στη διηγηματογραφία» (σελ. 247).
Καταλήγοντας αναφέρουμε τη διαπίστωση της εξαιρετικής ερευνήτριας ότι «Ο Παλαμάς είναι ο πρώτος που εντόπισε – και επαίνεσε – μερικά από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της πεζογραφίας του Βιζυηνού» (σελ. 259).
Όσον αφορά τον Βάρναλη, ο Παλαμάς (κατά τη διατύπωση της Αποστολίδου) τον κατέταξε στην πρωτοκαθεδρία των νέων ποιητών του 1917, για: 1. Τη φυσιολατρία, 2. Το τεχνικό μεταχείρισμα του στίχου, Τον αρχαϊκό ρεαλισμό που ζωντανεύει από τον άκρατο οίνο της δημοτικής και όταν στα 1924 διέκρινε ο Παλαμάς ένα ογκούμενο ρεύμα επίδρασης μαρξισμού, εντούτοις δεν αρνήθηκε ούτε στιγμή τη λογοτεχνική αξία της ποίησης του Βάρναλη, ιδίως της συλλογής Το φως που καίει – Το 1929 εντοπίζει την αξία της στο συνταίριασμα μιας νέας διάθεσης ειρωνείας και περιπαιγμού, με τη μορφική αρτιότητα στο πλαίσιο της παράδοσης.
Η Βενετία Αποστολίδου, τέλος, στο κεφάλαιο για τον Σικελιανό και τον Βάρναλη τονίζει: «Οι τελευταίοι ποιητές για τους οποίους ο Παλαμάς εκφράστηκε ανεπιφύλακτα θετικά ήταν ο Σικελιανός, ο Βάρναλης και […] ο Ρίτσος» (σελ. 292 – 3).
Στις 27 Φεβρουαρίου 1943 έφυγε από τούτη τη ζωή ο Κωστής Παλαμάς, την επόμενη μέρα στην εφημερίδα Πρωία ο Κώστας Βάρναλης δημοσίευσε επιφυλλίδα με τον τίτλο «Κωστής Παλαμάς». Κλείνουμε το κείμενό μας με ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:
«Ο Παλαμάς, ποιητής πρωτεϊκός κι ανήσυχος, ήταν
ακατάπαυτα συγχρονισμένος με όλα τα πνευματικά ρεύματα
του καιρού μας […] Δεν είχε ούτε φανατισμούς ούτε
μικροχαρείς αυτοερωτισμούς. Δεν είχε μισαλλοδοξίες και δε
φθονούσε κανένα. Στάθηκε πάντα ο Δάσκαλος κι ο προστάτης
των νεότερων» (σελ. 155, «Αισθητικά – Κριτικά», τ. Β΄).
Φρονώ ότι οι τρεις μεγάλοι δημιουργοί με τα κείμενα και τις θέσεις τους αποτελούν ένα λαμπρό διαχρονικό παράδειγμα φωτισμένων πνευματικών ανθρώπων.
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
