Ο μέγας Φιλόσοφος Immanuel Kant (1724 – 1804)
Ο μέγας Φιλόσοφος Immanuel Kant (1724 – 1804) – Του Θανάση Μουσόπουλου.
Γιατί ο κόσμος της Φιλοσοφίας γιόρτασε τα 300 χρόνια από τη γέννηση του Ιμμάνουελ Καντ
Ο δέκατος όγδοος αιώνας χαρακτηρίζεται από τον ορθολογισμό (κριτική σκέψη) και τον φιλελευθερισμό. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, η Βιομηχανική Επανάσταση, η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση, το λεγόμενο Κίνημα του Διαφωτισμού καθορίζουν όλη τη νεότερη εποχή. Σε οικονομικό επίπεδο διαμορφώνεται ο λεγόμενος καπιταλισμός, με κυρίαρχο στοιχείο το κέρδος. Όλα καθορίζονται από τον ορθό λόγο και το κέρδος. Στον ελληνικό χώρο αναπτύσσεται ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός και εκδηλώνεται η Ελληνική Επανάσταση.
Ο Ιμμάνουελ Καντ (1724-1804) γεννήθηκε στην Καινιξβέργη της Ανατολικής Πρωσίας. Ο Καντ σπούδασε μαθηματικά, θεολογία και φιλοσοφία από το 1740 μέχρι το 1746. Μπορούμε να διακρίνουμε γενικά δύο φάσεις στο έργο του, μέχρι τις αρχές του 1770 την προ-κριτική και από εκεί και πέρα την κριτική. Τα σημαντικότερα έργα του, ωστόσο, γράφτηκαν στην τελευταία περίοδο.
Στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης διαβάζουμε ένα σύντομο εργοβιογραφικό σημείωμα.
«Ο Ιμμάνουελ Καντ αναγνωρίζεται γενικά ως ο κορυφαίος φιλόσοφος των νεωτέρων χρόνων, και το έργο του ως η επαναθεμελίωση της φιλοσοφίας σε όλους τους κλάδους της (γνωσιολογία, μεταφυσική, ηθική, αισθητική, φιλοσοφία της θρησκείας, της ιστορίας, του δικαίου κ.ά.). Η σκέψη του διακρίνεται από την καθολικότητα, το βάθος, τη φαινομενολογική ακρίβεια και τη διαλεκτική δεινότητα της πραγμάτευσης των ζητημάτων∙ χαρακτηρίζεται ιδίως από τον έλλογο κριτικό στοχασμό, την άκρα φιλαλήθεια και τη φιλελεύθερη νοοτροπία. Κυριότερα έργα του: Κριτική του καθαρού Λόγου (1781), Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική που θα μπορεί να εμφανίζεται ως επιστήμη (1783), Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών (1785), Κριτική του πρακτικού Λόγου (1788), Κριτική της κριτικής δύναμης (1790), Η θρησκεία εντός των ορίων του Λόγου και μόνο (1793), Προς την αιώνια ειρήνη (1795), Μεταφυσική των ηθών (1797), Ανθρωπολογία από άποψη πραγματολογική (1798)».
Παρόλο που έζησε την περίοδο του Διαφωτισμού, ο Καντ θεωρείται από πολλούς νεότερους φιλοσόφους ως ο διανοητής που ενσαρκώνει τη μετάβαση στη νεωτερικότητα. Και αυτό γιατί έκανε την λεγόμενη “κοπερνίκεια στροφή” σε φιλοσοφικό επίπεδο. O Immanuel Kant έφυγε από τη ζωή, στις 12 Φεβρουαρίου του 1804, αφήνοντας ημιτελή μια τέταρτη Κριτική. Σύμφωνα με ορισμένους, πίστευε ότι το σύστημά του ήταν ανολοκλήρωτο και είχε κενά.
*
Ο αείμνηστος ξανθιώτης θεωρητικός (θεολόγος και φιλόσοφος) Νίκος Ματσούκας (1934 – 2006) στην «Ιστορία της Φιλοσοφίας» (Θεσσαλονίκη, 1981) αναφερόμενος στον Καντ (σελ. 347 – 352) παρατηρεί:
«Ο Καντ περιόρισε πολλές ακρότητες της δυτικής σκέψεως και διευκόλυνε τη μετέπειτα πορεία της φιλοσοφικής και θεολογικής διανοήσεως».
Μιλώντας για τη ζωή του Καντ σημειώνει ότι οι έξοδοί του από το σπίτι ήταν έτσι ρυθμισμένες, ώστε λέγεται ότι το πέρασμά του από τους συνηθισμένους δρόμους «ήταν αρκετό, για να διορθώνουν οι άνθρωποι τα ρολόγια τους».
Όσον αφορά τη βάση των απόψεών του ο Νίκος Ματσούκας σημειώνει ότι «Βεβαιώνει ότι δύο πράγματα γεμίζουν την ψυχή του με αμείωτο θαυμασμό· ο έναστρος ουρανός που βρίσκεται πάνω του και ο ηθικός νόμος που είναι μέσα του» (σελ. 351).
*
Μερικά στοιχεία από την διαχρονική Καντιανή Φιλοσοφία επιβεβαιώνουν το βάρος και τον πλούτο του έργου του. Έναν ενδεικτικό σύντομο περίπατο θα επιχειρήσουμε.
Ο Ντέιβιντ Χιουμ (1711 – 1776) με τον ακραίο σκεπτικισμό του [= για όλα πρέπει να αμφιβάλλουμε] στάθηκε αφορμή για την παρουσία του Καντ, που στόχος του ήταν να στηρίξει τη φιλοσοφία ενάντια στον Χιουμ και στους σκεπτικιστές, στους πνευματικούς νομάδες που μισούν κάθε μόνιμη εγκατάσταση.
Ο Καντ επιδίωξε να διασφαλίσει την αυτονομία της ηθικής συμπεριφοράς μας αποσυνδέοντάς την από τάση για ηδονές, ένστικτο αυτοσυντήρησης, είδη επιθυμιών και ενστίκτων, αλλά και αντιδιαστέλλοντάς την από τη γνώση και τα αποτελέσματα πράξεών μας. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ισχυρίζονταν ότι η ηθική συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα γνώσης. Ο Καντ υποστήριξε ότι οι ηθικές επιλογές μας υπαγορεύονται από τη βούλησή μας. Στην ηθική βούληση που ταυτίζει με τον πρακτικό λόγο δίνει ιδιαίτερο νόημα.
*
Με τρία ερωτήματα ο Καντ απαντά στον σκεπτικισμό του Χιουμ:
1) Πώς μπορεί να δικαιολογηθεί η ύπαρξη της νοητικής υπόστασής μας;
2) Πώς μπορούμε να μιλούμε για πράγματα πέρα από τις παραστάσεις μας; και
3) Με ποιο τρόπο θα μπορούσε να αρθεί η αμφιβολία μας για τα αισθητά πράγματα;
Α) Υπερβατολογική συνείδηση: όσο βαθιά κι αν πάμε μέσα στον εαυτό μας για να παρατηρήσουμε τι υπάρχει, θα υπάρχει ένα υπόλοιπο του εαυτού μας που θα λειτουργεί ως παρατηρητής, κοινός και εκτιμητής όλων όσα συμβαίνουν μέσα μας.
Β) Φαινόμενα και πράγμα καθεαυτό: Τον κόσμο μπορούμε να τον γνωρίσουμε μόνο ως φαινόμενο. Τα πράγματα που είναι έξω από τις αισθήσεις μας είναι πράγματα καθεαυτά: υλικά αντικείμενα, απογυμνωμένα από προσδιορισμούς των αισθήσεων. Ο Καντ διακρίνει αυτό που μπορούμε να γνωρίσουμε από αυτό που μπορούμε να σκεφτούμε. Μπορώ να σκεφτώ κάτι που δεν είναι αντιφατικό. Μπορούμε, λοιπόν, να μιλούμε για το πράγμα καθεαυτό, έστω κι αν δεν ξέρουμε τίποτε γι’ αυτό. Χάρη στο μηχανισμό γνώσης που διαθέτουμε έχουν αξιοπιστία οι παραστάσεις για τα πράγματα. Ο μηχανισμός γνώσης στηρίζεται σε: (1) χρόνο-χώρο και (2) κατηγορίες
Γ) Χρόνος και Χώρος: Τη συνοχή – συνάφεια μεταξύ ετερόκλητων παραστάσεων την εξασφαλίζουμε χάρη στον χώρο και στον χρόνο. Επιπλέον, όμως, για να τα ερμηνεύσουμε, χρειάζεται να προσδιορίσουμε την αιτία τους. Η αιτιώδης σχέση μεταξύ δύο γεγονότων είναι διαφορετικό από τη σχέση χρονικής διαδοχής τους (όπως έλεγε ο Χιουμ).
Δ) Κατηγορίες: Η έννοια της αιτιότητας, κατά τον Καντ, δεν είναι προϊόν αλλά προϋπόθεση της εμπειρίας μας, μια έννοια που προηγείται των παραστάσεών μας, a priori (εκ των προτέρων). Μαζί με την αιτιότητα υπάρχουν δώδεκα κατηγορίες, a priori έννοιες:
1: ποσού: ενότητα, πολλαπλότητα, ολότητα
2: ποιού: πραγματικότητα, άρνηση, περιορισμός
3: αναφοράς: ουσία, αιτιότητα, αλληλεπίδραση
4: τρόπου: δυνατότητα, ύπαρξη, αναγκαιότητα
Οι κατηγορίες προηγούνται της εμπειρίας μας. Τίποτα δεν αποκλείει στο μέλλον ο άνθρωπος να αντικαταστήσει τις κατηγορίες. Η μορφή της εμπειρίας μάς υπαγορεύει το είδος των κατηγοριών.
Ε) Τα όρια της γνώσης μας είναι τα όρια της εμπειρίας μας: Ο Καντ πίστεψε ότι ισορρόπησε μεταξύ Πλάτωνα – κόσμος των ιδεών (αντίληψη αυθαίρετη κατά τον Καντ) και Χιουμ – να περιοριστούμε στον κόσμο της εμπειρίας μας, που οδηγεί σε αδιέξοδο. Κατά τον Καντ, η εμπειρία είναι αναγκαίος συντελεστής της γνώσης, όμως οδηγούμαστε σε αντινομίες, που δεν μπορούμε να ξεπεράσουμε, γιατί δεν έχουμε εμπειρίες ανάλογες.
Κατά τον Καντ ο χώρος, ο χρόνος και οι κατηγορίες συμβάλλουν στην απόκτηση γνώσης.
Στ) Το πρόβλημα του πράγματος καθεαυτό: Η δικαιοδοσία των κατηγοριών περιορίζεται μέσα στην εμπειρία μας, ωστόσο το πράγμα καθεαυτό βρίσκεται πέρα από τα όρια της εμπειρίας μας.
Υπάρχει αντίφαση: πώς είναι δυνατό η κατηγορία της αιτιότητας να εκτείνεται πέρα από τα όρια της εμπειρίας μας και να καλύπτει το πράγμα καθεαυτό, όταν οι κατηγορίες είναι προορισμένες να μην ξεπερνούν τα όρια της εμπειρίας;
*
Κλείνοντας αναφέρουμε έξι αποφθέγματα που απαντούν στο ερώτημα:
Γιατί ο κόσμος της Φιλοσοφίας γιόρτασε τα 300 χρόνια
από τη γέννηση του Ιμμάνουελ Καντ
- Ο ένας κοιτάζει το νερόλακκο και βλέπει τη λάσπη, ο άλλος βλέπει μέσα του τα άστρα που αντανακλώνται.
- Εκείνος που απέρριψε τα περιττά, εκείνος απέφυγε τις στερήσεις.
- Θα πειστεί κάποτε το χοντροκέφαλο ανθρώπινο γένος ότι μεγαλύτερη μωρία και συμφορά από τον πόλεμο δεν υπάρχει, και από τα παθήματα του θα διδαχθεί κάποτε ότι πρέπει να τον καταργήσει, σαν υπερβολικά οδυνηρό και ακριβό τρόπο για επίλυση διαφορών;
- Δημιουργία: ο καλύτερος τρόπος να απολαμβάνεις τη ζωή.
- Να ενεργείς με τέτοιο τρόπο, ώστε η αρχή στην οποία στηρίζεται η πράξη σου να μπορούσε να γίνει παγκόσμιος νόμος.
- Η επιστήμη είναι οργανωμένη γνώση. Η σοφία είναι οργανωμένη ζωή.
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
