21 Νοεμβρίου Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας – Ο διαχρονικός μέγας φιλόσοφος Σωκράτης.
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ:
Ο ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΣ ΜΕΓΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Φέτος, στις 21 Νοεμβρίου 2024 γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας. Επέλεξα να μιλήσω για τον διαχρονικό μέγα φιλόσοφο Σωκράτη, αφού προσδιορίσω πρώτα την έννοια της φιλοσοφίας.
Έχω στο μυαλό μου, μιλώντας κάθε φορά για τη φιλοσοφία, τρεις διατυπώσεις που καθόρισαν και καθορίζουν τον τρόπο που βλέπω τα πράγματα.
«Η φιλοσοφία δεν είναι θεωρία αλλά ενέργεια» (Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, 1889-1951)
«Ο μη φιλοσοφικός άνθρωπος βαδίζει διαμέσου της ζωής επηρεασμένος από τις προκαταλήψεις του ανθρώπινου νου, από τις συνηθισμένες γνώμες της εποχής και του λαού του και από τις πεποιθήσεις που έχουν αναπτυχθεί στο πνεύμα του δίχως τη συνέργεια ή επιδοκιμασία του κριτικού νου». (Μπέρναρντ Ράσελ, 1872 – 1970)
«Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι να τον αλλάξουμε»(Καρλ Μαρξ, 1818 – 1883).
Δεν υποστηρίζω τον μονοσήμαντο πρακτικισμό, πιστεύω στην αναγκαιότητα της θεωρίας, συγχρόνως όμως πρεσβεύω την ανάγκη για ισορροπημένη βελτίωση του ανθρώπου μέσα σε ένα βέλτιστο σύμπαν. *
Θα προσεγγίσουμε σύντομα τις κύριες φιλοσοφικές απόψεις του Σωκράτη, όσον αφορά τα θέματα οντολογίας – γνωσιολογίας και ηθικής, σε αντιδιαστολή με τους σοφιστές.
Μετά τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους, που ασχολήθηκαν με τον κόσμο και τη δομή του, παρατηρείται μια ριζική στροφή στο φιλοσοφείν. Η μετατόπιση του ενδιαφέροντος των φιλοσόφων από τον εξωτερικό στον εσωτερικό κόσμο, όπου αναφέρονται τα προβλήματα της ηθικής συμπεριφοράς, αποτελεί μια λογική εξέλιξη όχι μόνο γενικά στην ιστορία του πολιτισμού, αλλά και ειδικότερα στην πνευματική ζωή του κάθε ανθρώπου.
Οι διανοούμενοι φωτίζουν πλέον τον άνθρωπο και την κοινωνία. Το ρεύμα των σοφιστών – με πρώτο και καλύτερο τον Πρωταγόρα – και ο σύγχρονός τους Σωκράτης ανοίγουν τον νέο δρόμο.
Οι Σοφιστές πίστευαν ότι οι άνθρωποι είναι αδύνατο να σχηματίσουν κοινή αντίληψη για τον κόσμο.
Ο Σωκράτης (Αθήνα, από τον δήμο Αλωπεκής, 470/469 – θάνατος με κώνειο το 399 π.Χ.) πίστευε ότι ο σωστός τρόπος, για να φτάσει κάποιος στη λύση ενός ζητήματος, είναι να το προσεγγίσει χωρίς προκαταλήψεις.
Μόνο ο θεός είναι σοφός και η σοφία των ανθρώπων είναι ελάχιστη, αν όχι ανύπαρκτη. Συνήθιζε να λέγει «έν οίδα ότι ουδέν οίδα», γνώση της άγνοιάς του. Όταν συζητούσε ένα θέμα, προσποιούνταν ότι το αγνοούσε. Η διατύπωση του ορισμού της έννοιας του υπό εξέταση ζητήματος αποτελούσε τελικό στάδιο της ερευνητικής διαδικασίας. Η μέθοδος του Σωκράτη περιλαμβάνει τρία στάδια:
i. απόρριψη προκαταλήψεων,
ii. διεξοδική απ’ όλες τις πλευρές διερεύνηση του ζητήματος,
iii. διατύπωση του ορισμού της έννοιάς του.
Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από κάποιον που θα τους βοηθήσει να φτάσουν στην αλήθεια και τη γνώση της: μαιευτική – αυτό ακριβώς που κάνει η μαία.
Οι σοφιστές πίστευαν ότι το τι είναι δίκαιο ή καλό το καθορίζει το συμφέρον του καθενός της. Δίκαιο και σωστό είναι το συμφέρον του ισχυρότερου.
Ο Σωκράτης θεωρεί ότι η αρετή είναι γνώση. Είμαστε σε θέση να επιτελέσουμε το καλό εφόσον ξέρουμε τι είναι καλό. Η άγνοιά μας είναι σε κάθε περίπτωση η αιτία του κακού. «Ουδείς εκών κακός» (= ουδείς κάνει το κακό με τη θέλησή του), όλοι είναι σε θέση να ανακαλύψουν τι είναι ηθικά σωστό και να το πράξουν και τι είναι ηθικά επιλήψιμο και να το αποφύγουν, αρκεί να ακολουθήσουν τη σωστή μέθοδο που υπέδειξε ο Σωκράτης. Πώς συμβαίνει ορισμένες φορές, ενώ ξέρουμε το καλό, να μην το πράττουμε, και πώς, ενώ ξέρουμε ότι κάτι είναι κακό να το πράττουμε; Η ηθική ακεραιότητα αποτελεί τον υψηλότερο δείκτη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Είναι καλύτερα, όταν διακυβεύονται οι ηθικές αξίες, να αδικείται κανείς παρά να αδικεί. Το επιβεβαίωσε ο Σωκράτης με τη ζωή και τον θάνατό του.
Ο Σωκράτης δεν άφησε γραπτά κείμενα, τον γνωρίζουμε κυρίως από τους μαθητές του Πλάτωνα και Ξενοφώντα. Ο Αριστοφάνης στις «Νεφέλες» δίνει πρωταγωνιστικό ρόλο στον Σωκράτη.
Στον εικοστό αιώνα ο οικουμενικός θρακιώτης Κώστας Βάρναλης στο αξεπέραστο έργο «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη» και σε άλλα κείμενά του μιλά για τον Σωκράτη. Λέγει:
«Ολομόναχος ο Σωκράτης με το μεγάλο του μυαλό και με το τσουχτερό μαστίγιο της κοροϊδίας στο χέρι μπροστά στα πεντακόσια ρεμάλια της εποχής του – της κλασικής εποχής! […] Ο Σωκράτης μου, ξετινάζοντας και κοροϊδεύοντας τα δικά του φάλτσα και τις δικές του κακουργίες στη σφαίρα της πνευματικής ζωής, αποχτά το ηθικό δικαίωμα να ξετινάζει και να κοροϊδεύει και τους άλλους για τα δικά τους φάλτσα και τις δικές του κακουργίες» (βλ. το άρθρο μου «Ο Κώστας Βάρναλης και ο φιλόσοφος Σωκράτης»).
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
