Σκέψεις για την εφηβεία, το διαδίκτυο και τον ψευδή εαυτό.

Σουζάνα Παπαφάγου , Κλινική – Αναπτυξιακή Ψυχολόγος, Ψυχοδυναμική Ψυχοθεραπεύτρια

Σκέψεις για την εφηβεία, το διαδίκτυο και τον ψευδή εαυτό.

«έχει μεγάλη σημασία για μένα να κερδίσω, αν δεν παίξω σωστά φοβάμαι πως οι φίλοι μου δεν θα παίξουν ξανά μαζί μου. δεν έχω δει πολλούς από αυτούς, φαντάζομαι όμως πως είναι πολύ κουλ.» Έφηβος 14

«είναι πολύ σημαντικό για μένα να επικοινωνήσω, δεν μπορώ να αφήσω το κινητό μου μακριά, κάθε στιγμή είναι στιγμή για να μοιραστώ φωτό με τους διαδικτυακούς μου φίλους. είναι ανακουφιστικό να αισθάνομαι πως ανήκω κάπου. είναι ανακουφιστικό που δεν είμαι μόνη» Έφηβη, 16

Δεν θα περιμέναμε τις έρευνες να μας επιβεβαιώσουν πως οι έφηβοι ανεξαρτήτως φύλου επηρεάζονται πολύ από τη γνώμη που θα σχηματίσουν οι άλλοι για αυτούς.

Αρκεί να ανατρέξουμε στην δική μας εφηβεία και θα θυμηθούμε τις δυσκολίες, το μπέρδεμα και την θολή αίσθηση εαυτού παλεύοντας να ισορροπήσουμε μέσα στην πανανθρώπινη ανάγκη του ανήκειν .

Μέσα στις δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει το εφηβικό πλήθος που αφορά στην αίσθηση του εαυτού οπως το σώμα που αλλάζει, ορμόνες που εκκρίνονται ανεξέλεγκτα, ευθύνες που αυξάνονται, η σεξουαλικότητα που αναπτύσσεται, η επιθυμία να βρουν το ταίρι τους, οι νέοι της εποχής μας έχουν να αντιμετωπίσουν έναν τεράστιο πειρασμό, στον οποίο ούτε οι ενήλικες μπορούν πάντα να αντεπεξέλθουν και να προστατευτούν και αυτός δεν είναι άλλος από την χρήση της διαδικτυακής επικοινωνίας.

Τα «έξυπνα» μέσα δικτύωσης είναι σε διαρκή μάχη με την συναισθηματική εξυπνάδα του ανθρώπινου πληθυσμού, υπονομεύοντας την υγιή αίσθηση του εαυτού, την ικανότητα να μείνουμε λίγο μόνοι με τον εαυτό μας, να έρθουμε σε επαφή με τον εαυτό μας και με τους γύρω μας.

Οι έφηβοι απορροφώνται από τα διαδραστικά παιχνίδια μέσω ίντερνετ, αναζητώντας την αναγνώριση από τους συμπαίκτες τους, καθώς «ανεβαίνουν επίπεδο» γίνονται πιο δυνατοί. Καθώς ολοκληρώνουν αποστολές τα περισσότερα παιχνίδια είναι διαμορφωμένα ώστε να προσφέρουν άμεση επιβράβευση και αν η επιβράβευση είναι συχνή, οι παίχτες ενθαρρύνονται για να συνεχίσει τις αποστολές.

Οι αποστολές δεν τελειώνουν ποτέ, με αποτέλεσμα οι έφηβοι να μένουν εγκλωβισμένοι χωρίς να το καταλάβουν. Κάπως έτσι ξεχνούν φίλους, έχουν απότομη συμπεριφορά, ξεχνούν να κοιμηθούν, να φάνε, ακόμα και να προσέξουν την υγιεινή τους. Η επικοινωνία μαζί τους γίνεται δυσπρόσιτη.

Ένας άλλος τρόπος να παγιδευτούν οι έφηβοι μέσα στο ευφάνταστο έξυπνο μικρό κουτί που χωρά παντού και που μέσα του χωρά τον κόσμο όλο, είναι ο φαντασιωσικός χώρος των κοινωνικών δικτύων (Facebook, Instagram, κ.λ.π.) οι νέοι και νέες ακολουθουν πιστά τις πόζες και τις μεθόδους για να είναι αρεστοι. Όσο περισσότερους διαδικτυακούς φίλους έχουν και όσο πιο πολλά «Like» τόσο νιώθουν καλύτερα για τον εαυτό τους και αισθάνονται να αυξάνεται η αυτοπεποίθηση τους. Είναι αδύνατο να απαρνηθούν αυτόν τον κόσμο μιας και εκεί μέσα είναι πιο εύκολο να προβάλλουν μια εικόνα αρεστή σε αντίθεση με τον έξω κόσμο στον οποίο επικρατούν κυρίως οι αρχές της πραγματικότητας και τα φίλτρα του ινσταγκραμ δεν ισχύουν.

Ο έφηβος κινδυνεύει να εγκλωβιστεί σε έναν παθολογικό ψευδή εαυτό και αυτό με ανησυχεί αρκετά παρατηρώντας μέσα από το μικροσκόπιο της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας αλλά και μέσα από τα κιάλια του γονέα που βλέπει στο μακρινό μεν μέλλον την εφηβεία να πλησιάζει το παιδί της.

Ο άνθρωπος έχει ανάγκη την ισορροπημένη συνύπαρξη του αληθή και ψευδή εαυτού (ένας κοινωνικός εαυτός που προσαρμόζεται στα θέλω και τα πρέπει ως ένα σημείο) , ποιο είναι το σημείο εκείνο που αρκεί να ξεπεράσει το άτομο ώστε να χαθεί και να χάσει την αυθεντικότητά του; Και εμείς οι γονείς ποια στάση θα πρέπει να κρατήσουμε ώστε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας ώστε να μπουν με υγεία στην εφηβεία και έπειτα στην ενήλικη ζωή;

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Ο άνθρωπος γεννιέται, ή θα έπρεπε να γεννιέται μέσα σε ένα περιβάλλον ασφάλειας.

Το βρέφος μέσα στο ασφαλές περιβάλλον, μέχρι να έρθει η στιγμή να αντιληφθεί τον κόσμο ως διαχωρισμένο από εκείνο πρέπει να έχει την ελευθερία να πλέει στα ασφαλή πελάγη της ψευδαίσθησης πως ο κόσμος του ανήκει, πως όταν πεινά μαγικά εμφανίζεται η πηγή της τροφής (στήθος ή μπιμπερό), όταν πονά έρχεται μαγικά μια αγκαλιά ανακούφησης, όταν αισθάνεται δυσφορία σωματική έρχεται μαγικά μια λύση.

Το μαγικό περιβάλλον, που δεν είναι φυσικά άλλο από το φροντιστικό περιβάλλον που συντελείται από το άτομο που ασκεί την μητρική λειτουργία, θα πρέπει να έχει μέσα στη διάρκεια του χρόνου την δυνατότητα να εισάγει στοιχεία από την πραγματικότητα ώστε να μπορέσει το βρέφος παράλληλα με την νευρολογική και σωματική του ανάπτυξη να αναπτυχθεί ναι ψυχικά.

Όπως έλεγε και ο Winnicott ( 1896-1971. Άγγλος παιδίατρος και ψυχαναλυτής γνωστός για την εισαγωγή εννοιών όπως ο ψευδής εαυτός και το μεταβατικό αντικείμενο) Η μητέρα, ή το άτομο που έχει αναλάβει την μητρική λειτουργία θα πρέπει να είναι αφοσιωμένη, να ταυτιστεί με το βρέφος της, προσωρινά αλλά αληθινά.

Το βρέφος ξεκινά να αισθάνεται «ΕΓΩ ΕΙΜΑΙ» μέσα στην ασφάλεια της μητρικής αγκαλιάς, τότε που η ψυχή και το σώμα βρίσκονται στον ίδιο τόπο.

Αν όλα πάνε καλά, με αργό αλλά σταθερό ρυθμό η περιοχή, που άλλοτε αφορούσε μόνο την μητέρα (ή το άτομο που ασκεί την μητρική λειτουργία) και το βρέφος, μπορεί να αποκτήσει την έννοια του εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου.

Το πέρασμα από τον υποκειμενικό στον αντικειμενικό κόσμο γίνεται με τη βοήθεια των μεταβατικών αντικειμένων που κατά τον Winnicott είναι τα αντικείμενα που βιώνονται από το βρέφος ως μη-εγώ αντικείμενα , όπως ένα αρκουδάκι, ένα μαλακό παιχνίδι, η άκρη μιας κουβέρτας, με τα οποία πρέπει να έχει την δυνατότητα να φαντάζεται πως είναι ζωντανα, πως αντέχουν και πως θα είναι εκεί στις υπηρεσίες του. Μέχρι και τα τρία χρόνια το άτομο βρίσκεται στον προθάλαμο μιας πραγματικότητας, έναν ενδιάμεσο τόπο.

Περίπου στα τρία χρόνια, η διαδικασία εσωτερίκευσης της μητέρας έχει συντελεστεί και το παιδί μπορεί να ανακαλέσει την αναπαράστασή της ώστε το παιδί να την αισθάνεται μέσα του ζωντανή ακόμα και όταν απουσιάζει.

Έτσι το άτομο ξεκινά ή θα έπρεπε να ξεκινά να χαρτογραφεί τόπο, χώρο και χρόνο του εαυτού του και να έχει όλο και περισσότερο τη δυνατότητα να αντέχει και να δυναμώνει το ψυχικό μυϊκό του σύστημα μέσα από την μνήμη πως η μητέρα υπάρχει και όταν δεν είναι εκεί, ώστε να αντέχει το «είμαι μόνος» που συντελεί στην αίσθηση του «είμαι».

Αν η μητέρα αντέχει να «αποτυγχάνει», σταδιακά, να ικανοποιήσει τις παντοδυναμικές επιθυμίες του παιδιού και το βοηθά να αντέξει και εκείνο, τότε θα αναπτύξει έναν εαυτό που θα του επιτρέψει να κοινωνικοποιηθεί δίχως να αλλοτριωθεί χάνοντας την επαφή με τις πραγματικές του ανάγκες (και εδώ αναφέρομαι στον αληθή αυθεντικό εαυτό).

Αντίθετα όταν οι ματαιώσεις που προέρχονται από το περιβάλλον είναι περισσότερες από εκείνες που μπορεί να χειριστεί το παιδί αντιδρά αντί να υπάρχει, δεν έχει την αίσθηση του σώματος και της ψυχικής δομής του και αναπτύσσει έναν ψευδή εαυτό που θα τον ακολουθεί και στην ενήλικη ζωή του.

Το πρώτο δείγμα της ψυχικής δυσκολίας σε σχέση με την εικόνα του εαυτού το έχουμε στην αρχή της εφηβείας, και λίγο πριν στην προ εφηβεία, μιας εκεί είναι που ο άνθρωπος ξεκινά να παρουσιάζει τον εαυτό του στον κόσμο όλο και πιο ανεξάρτητος και διαχωρισμένος από τους γονείς (τουλάχιστον έτσι θα έπρεπε) και φυσικά σε μια κοινωνία που τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι βασικό μέσο επικοινωνίας και συνύπαρξης η απομόνωση και η ψευδής έκφραση του εαυτού καραδοκούν.

Πολλοί γονείς μου εκμυστηρεύονται πως δεν μπορούν να σταματήσουν τα παιδιά τους από την επιρροή των διαδικτυακών μέσων, πως επηρεάζονται μεταξύ τους και πως μοιάζει να μην έχει σταματημό αυτή η ασύδοτη χρήση.

Αν κοιτάξουμε καλά όμως και μέσα μας εμείς οι μεγάλοι και ενήλικες θα δούμε πως υπάρχει μια μαγική αίσθηση στη χρήση της διαδικτυακής επικοινωνίας.

Υπάρχει πρώτα απ όλα η φαντασίωση της παντοδυναμίας πως η ζωή μας αφορά τους άλλους, ή πως μας αφορά η ζωή των άλλων.

Η αρχική παντοδυναμία του βρέφους πως ο κόσμος είναι μέσα του και δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στην εξωτερική και εσωτερική πραγματικότητα μοιάζει να ξυπνά μέσα στα πιο ενήλικα και καλοσχηματισμένα άτομα σκεφτείτε λοιπόν πόσο ευάλωτα μπορεί να είναι τα νέα μέλη της κοινωνίας μας που είναι έτσι και αλλιώς βουτηγμένα σε έναν ωκεανό αλλαγών.

Στην εποχή των smartophones είμαστε όλοι ήρωες πίσω από τις οθόνες μας και βρίσκουμε έναν τρόπο να αποτρέψουμε τη μεταξύ μας επικοινωνία σε έναν χώρο και χρόνο πραγματικό, μια επικοινωνία που διέπεται από νόρμες της πραγματικότητας, η οποία έχει μέσα της το συστατικό της ματαίωσης.

Αν δεν μου κάνεις λάικ θα σε κάνω ανφολοου μοιάζει να είναι η μαγική λύση, έτσι όμως κάνουμε την κοινωνική και ψυχική δομή μας ευάλωτη σε σημείο που κινδυνεύει να νοσήσει.

Είναι πολύ πιο εύκολο το βύθισμα μέσα σε έναν άλλον κόσμο παρά η καλλιέργεια της συναισθηματικής εγγύτητας, να καταφέρεις να αφεθείς.

Το Facebook για παράδειγμα το κουβαλάμε συνεχώς μαζί μας μέσα από τη συσκευή μας και είναι σαν ένα πνευματικό όπιο, που συχνά μας βοηθά να ξεχνάμε πως δεν συνυπάρχουμε, απλά υπάρχουμε, φαντασιωσικά.

Οι έφηβοι αλλά και εμείς οι ίδιοι εστιάζουμε συνεχώς στις μεμονωμένες στιγμές, τελικά όμως δεν επενδύουμε ούτε στο χθες, ούτε στο αύριο, ούτε στο εδώ και τώρα παρά σε αυτό που επιθυμούμε να προβάλλουμε στους άλλους.

Η προσπάθεια να προβάλλουμε την εικόνα μας συνδέεται άμεσα με το ναρκισσιστικό πλέγμα που υπάρχει σε όλους μας αλλά σε διαφορετικές διαβαθμίσεις.

Έτσι όσο πιο χαμηλή είναι η αυτοεκτίμησή του νέου ατόμου, τόσο προσπαθεί να επιβιώσει και μέσα από φωτογραφίες και “τσιτάτα” εμφανίζεται ένας εαυτός ψευδής, που ο έφηβος τον φορά σαν ρούχο.

Δημιουργείται έτσι μια σχέση κάτοπτρο με την ομάδα των άλλων ατόμων η οποία συντηρείται μέσα από την αντανάκλασή στις οθόνες και όταν το άτομο δεν βρίσκει την ανταπόκριση που περιμένει, τότε δημιουργείται εντός του μια μεγάλη αναταραχή.

Η ίδια αναταραχή επικρατεί και όταν κλείνει το κινητό τηλέφωνο, όταν για παράδειγμα πέφτει η μπαταρία του, είναι σαν να σβήνει μαζί και ο καθρέπτης. Σαν ο ιδιοκτήτης να μην υπάρχει ή σαν ο κόσμος να εξαφανίζεται.

Σε τι διαφέρει αυτή η αίσθηση από εκείνη του βρέφους που δεν έχει μάθει ακόμα να κουβαλά μέσα του τον σημαντικό άλλο όταν ο τελευταίος απουσιάζει.

Σαν ατελές μεταβατικό αντικείμενο, σαν ένα λούτρινο ζωάκι που δεν έχει ολοκλήρωσε την λειτουργία του έτσι και το κινητό του εφήβου αποτελεί την προέκταση του εαυτού του. Αναρωτιέμαι το περιβάλλον σε τι απέτυχε να αντέξει να αποτύχει;

Μήπως και εμείς οι ίδιοι οι γονείς βυθιζόμαστε σε μαγικούς κόσμους, βουτηγμένοι στις οθόνες των δικών μας κινητών, αγωνιώντας να υπάρξουμε και ξεχνάμε να συνυπάρξουμε με τους μελλοντικούς ενήλικους κατοίκους του πραγματικού κόσμου μέσα στον οποίο ο αληθής εαυτός μπορεί να μετατραπεί και να ωριμάσει σε αυθεντικό και κοινωνικό εαυτό;

*και ας μην παρεξηγηθώ, δεν λέω όχι στην τεχνολογία και στον πλούτο που μπορεί να προσφέρει, λέω προσοχή και με μέτρο στην κοινωνική δικτύωση.

Ας κοιτάξουμε μέσα μας λοιπόν πριν σπεύσουμε να φωνάξουμε σε έναν έφηβο που έχει χαθεί σε έναν κόσμο αλγορίθμων, ο δικός μας εαυτός κατά πόσο απέχει από έναν ψευδή εαυτό που παλεύει να υπάρξει;