Στις 25 Αυγούστου 1900 έφυγε ο μέγας Φρειδερίκος Νίτσε. Με το έργο του ξεκίνησε η παρουσία μου στα Γράμματα το 1972. Μια νεότερη εργασία μου Αφιέρωμα στη μνήμη του.

Επιχειρώντας να μιλήσω για τη σχέση / πνευματική επικοινωνία μεταξύ του Παλαμά και του Νίτσε, μου έρχονται στο μυαλό πρόσωπα και πράγματα που συνέβησαν πριν από πενήντα χρόνια και βάλε.

Με το έργο του Κωστή Παλαμά ασχολήθηκα από πολύ νωρίς. Στο γυμνάσιο μελέτησα πολλά ποιήματά του. Είχα αγοράσει από καροτσάκι ένα βιβλίο με τις βασικές συλλογές του Παλαμά, Δωδεκάλογος, Φλογέρα και άλλα. Την αγάπη μου για το έργο του Παλαμά την οφείλω στον αείμνηστο φιλόλογό μας Ιωακείμ Δερέ. Όταν, μάλιστα, στην επταήμερη εκδρομή πήγαμε το 1967 στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου απήγγειλα το ποίημα του Κ. Παλαμά «Το χαίρε της τραγωδίας» σε μια προσπάθεια να αντιληφθούμε την ακουστική του θεάτρου… Μπορώ να πω ότι ο Κωστής Παλαμάς, όπως εξάλλου και ο Διονύσιος Σολωμός, με επηρέασε στα νεανικά γραψίματά μου.

Στα φοιτητικά μου χρόνια συνέχισα τη μελέτη του παλαμικού έργου. Είχα τη χαρά να προσεγγίσω τον Δωδεκάλογο στα πλαίσια μαθημάτων νεοελληνικής λογοτεχνίας με τον αείμνηστο καθηγητή Γ. Π. Σαββίδη και την εργασία του Ιωάννη Συκουτρή «”Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου” Κ. Παλαμά», που μας δόθηκε ως βοήθημα σε ξεχωριστό (πολυγραφημένο) τόμο.

Στα φοιτητικά μου χρόνια ανάγεται η γνωριμία με το έργο του Φρειδερίκου Νίτσε. Οφείλω χάριτες για πολλά βήματα της πορείας μου στον αγαπητό, τότε εντεταλμένο υφηγητή Φιλοσοφίας και κατόπιν καθηγητή στην Ιστορία της Φιλοσοφίας, που έφυγε δυστυχώς πολύ νέος, Θεόφιλο Βέικο. Το 1970 εκδόθηκε και πήραμε το βιβλίο του «Nıetzsche. Μια μεταφυσική της τέχνης». Πριν πενήντα ακριβώς χρόνια! Πόσα οφείλω στην περίοδο εκείνη και στο τι ακολούθησε! Ασχολήθηκα με το Νίτσε και το έργο του, αγοράζοντας φτηνές λαϊκές εκδόσεις που κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα. Όχι γιατί ήταν κάποιο μάθημα στο πανεπιστήμιο, ήταν κάτι που με γοήτευσε, χωρίς να το καταλάβω. Τότε, ψάχνοντας στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Ξάνθης με την παρότρυνση του μεγάλου δασκάλου, φίλου, συμβούλου και συμπαραστάτη Στέφανου Ιωαννίδη, βρήκα τη διατριβή επί υφηγεσία του Νίκου Καζαντζάκη για τον Νίτσε, αναδημοσιευμένη σε σύγχρονο περιοδικό – στην «Καινούρια Εποχή», καλοκαίρι 1959. Τίτλος «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας» (1909). Αυτή η αναδημοσίευση ευθύνεται για πολλά…

Ο Παντελής Πρεβελάκης στο λήμμα του για τον Καζαντζάκη στην «Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» παρατηρεί για τη μελέτη αυτή: «Ο Καζαντζάκης (ενν. στη διατριβή) έχει εκθέσει ορισμένες από τις ιδέες του Νίτσε. Αλλά αν οι ιδέες αυτές είναι ανατρεπτικές, τούτο οφείλεται ίσα-ίσα στον πόθο του φιλοσόφου να δημιουργήσει από το Μηδέν ένα νέο Μύθο. Ο Καζαντζάκης πόθησε και αυτός να συλλάβει μια καινούρια μεταφυσική ερμηνεία του κόσμου, να προτείνει μια νέα ηθική, με άλλα λόγια, να ιδρύσει μια νέα θρησκεία».

Τα πράγματα για μένα πήραν το δρόμο τους, χωρίς να το προγραμματίσω. Το να ασχολείσαι εκείνη την περίοδο με Καζαντζάκη και Νίτσε είχε ιδιαίτερη σημασία. Άρχισα να συγκεντρώνω στοιχεία για τη σχέση του Νίτσε με τη νεοελληνική διανόηση. Ενώ βρισκόμουν στο τέταρτο έτος του πανεπιστημίου και διάβαζα τα μαθήματα για να πάρω το πτυχίο μου, παράλληλα με ιδιαίτερη ένταση ετοίμαζα το βιβλίο μου, που κυκλοφόρησε – ενώ βρισκόμουν στο Κέντρο Νεοσυλλέκτων στον Άραξο! – Το 1972 από τα «Θρακικά Χρονικά» με τίτλο «Επίδραση των ιδεών του Νίτσε στην ελληνική διανόηση και η υπέρβασή τους από τον Καζαντζάκη – Συμβολή στην έρευνα των πηγών της νεοελληνικής σκέψης». Το πρώτο δέμα που πήρα ως σμηνίτης ήταν αυτό το βιβλίο μου … Λίγα χρόνια αργότερα, ο αείμνηστος αγαπητός μου καθηγητής νεοελληνικής λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Λίνος Πολίτης, αφού επαίνεσε το βιβλίο μου, με ρώτησε γιατί δεν το κράτησα για διδακτορικό.

Να σημειώσω κάποια θέση που διατύπωσα στη μελέτη μου για Νίτσε και Καζαντζάκη και που προσπάθησα να ακολουθήσω γενικότερα, τη διάκριση μεταξύ φιλολογικής και φιλοσοφικής προσέγγισης. Η αφετηρία εκείνης της εργασίας ήταν η φιλοσοφική σκοπιά.

Παραθέτω δύο μικρά αποσπάσματα από εκείνο το πρώτο βιβλίο μου:

«Στο πολυδιάστατο και περιπλανώμενο πρόσωπο του γύφτου κλείνεται μια ιδέα αναζήτησης, επανάστασης και υπέρβασης, που θα μπορούσε πολύ άνετα να συντονιστεί και παραλληλιστεί με τον ‘Υπεράνθρωπο’ του Νίτσε».

«Οπωσδήποτε αν ψάξει κανείς τα ποιήματα της περιόδου αυτής (Δωδεκάλογος του Γύφτου, Σατυρικά Γυμνάσματα κ.ά.) θα βρει ιδέες που συναντιέται ο Παλαμάς με το Νίτσε. Δεν φαίνεται να υπάρχει πάντως μαρτυρημένη ιδιαίτερη ενασχόληση του Παλαμά με το έργο του Νίτσε, δεδομένο που θα μπορούσε να εδραιώσει καλύτερα υποθέσεις για επίδραση του Νίτσε».

Να προσθέσω ότι το 1975 δημοσίευσα στο περιοδικό του Δημήτρη Βαλασκαντζή «Νέα Σύνορα» (τ. 43 – 45) το άρθρο «Νίτσε και Πλατωνισμός». Και στη συνέχεια μελέτησα τα έργα του Νίτσε και εργασίες που γράφτηκαν για το νιτσεϊκό σύμπαν, όσα είναι μεταφρασμένα στα ελληνικά, καθώς και βιβλία που αναφέρονται στη ζωή και στο έργο του Νίτσε. Δεν δημοσίευσα κάποια άλλη εργασία αποκλειστικά για τον Νίτσε. Τώρα όμως, καθώς ασχολούμαι με τον Κωστή Παλαμά και το έργο του, έχω την ευκαιρία να εξετάσω εκτενέστερα τη σχέση Παλαμά – Νίτσε, με βάση νεότερες σχετικές εργασίες, ώστε να συμπληρώσω ό,τι έγραφα στην πρώτη μου εργασία.

*

Η σχέση του Κωστή Παλαμά με το νιτσεϊκό στοχασμό είναι ένα θέμα που το συναντούμε σε πολλές μελέτες. Να λάβουμε υπόψη μας ότι γενικά τα τελευταία χρόνια το έργο του Παλαμά γίνεται αντικείμενο φιλολογικών μελετών, πράγμα που σημαίνει ότι πλέον «ο στόχος είναι η συστηματική, απροκατάληπτη και νηφάλια διερεύνησή τους: η έκδοση, η κριτική ερμηνεία, η αποτίμηση της ιστορικής σημασίας και η στάθμιση της αισθητικής αξίας» (όπως σημειώνει ο Ευριπίδης Γαραντούδης στο κείμενό του «Ο Παλαμάς και η κριτική της ποίησής του» που αποτελεί την Εισαγωγή στον εξαίρετο τόμο που ο ίδιος επιμελήθηκε «Εισαγωγή στην ποίηση του Παλαμά – Επιλογή κριτικών κειμένων», στις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2016.

Στον εν λόγω τόμο (452 σελίδων), μετά την Εισαγωγή του Επιμελητή, έπεται Χρονολόγιο Κωστή Παλαμά (1859 – 1943) και ακολουθούν αποσπάσματα τριανταμιάς κριτικών μελετών δημοσιευμένων από το 1910 έως το 2012. Στο σύνολο όλων των κειμένων, ο Ευ. Γαραντούδης, ο Ανδρ. Καραντώνης και ο Παντ. Βουτουρής αναφέρονται στη σχέση Παλαμά – Νίτσε. Οι δύο πρώτοι έχουν γενικές αναφορές, ενώ το πιο ενδιαφέρον κείμενο είναι του Π. Βουτουρή. Το 2006 στις εκδόσεις Καστανιώτη εκδόθηκε το βιβλίο του «Αγαπημένε μου Ζαρατούστρα. Παλαμάς – Νίτσε». Από αυτό το έργο παρατίθεται εκτεταμένο απόσπασμα, που είναι το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, στον προαναφερθέντα τόμο (σελ. 349 – 367). Θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε τα βασικά σημεία της εξειδικευμένης αυτής προσέγγισης, ενώ στη συνέχεια θα αναφερθούμε σε άλλες μελέτες.

Ο συγγραφέας διακρίνει δύο περιόδους επιρροής του νιτσεϊσμού στον Κ. Παλαμά:

(Α. περίοδος) 1899 – 1910, «κορυφώνεται στα 1907 με τον Δωδεκάλογο του γύφτου – το νιτσεϊκότερο δημιούργημά του και κλείνει με τη Φλογέρα του Βασιλιά» και

(Β. περίοδος), που «σημαδεύεται από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οι προηγούμενες βεβαιότητες κατά κάποιον τρόπο κλονίζονται».

Σημειώνει, μάλιστα, πριν αναφερθεί στην παραπάνω διάκριση: «Ο Παλαμάς, ύστερα από μια περίοδο μύησης, κατά την οποία, όπως όλοι οι νεοπροσήλυτοι, αφήνει μερικές φορές τον ενθουσιασμό του να τον κατευθύνει, περνά σε μια δεύτερη, πιο στοχαστική, όπου ο σκεπτικισμός εξισορροπεί κάπως (χωρίς πάντως να καταργεί) το θαυμασμό του για τον γερμανό φιλόσοφο».

Σχετικά με την πρώτη περίοδο, αναφέρεται ως παράδειγμα το ποίημα «Η απόκριση» του 1900, για το οποίο μετά από αρνητική κριτική του Κ. Χατζόπουλου ο Παλαμάς το 1912 στον «Νουμά» έδωσε μια πολύ διαφωτιστική απάντηση.

Θα παραθέσουμε πρώτα λίγους στίχους από το ποίημα αυτό, ώστε μετά να δούμε τι λέγει για το ποίημα ο Παλαμάς.

Η μέθη η διονύσια ξεσπάει, λυσάει, και λάμπει· (1)

ως πού είν’ η πλάση, και από πού; Δεν ξέρω αν είμ’ εγώ,

ο μέγας Παν εχώρεσε στην αγκαλιά μου, ω θάμπη!

Με των στοιχείων την άγρια, την άγια ζήση ζω.

Το δώρο των υπέρκαλων γαλήνιων οραμάτων,

ω Χρυσομίτρα, μου έφεραν οι τρεις θεές κι οι εννιά (6) […]

Το ποίημα αυτό, λέγει ο Παλαμάς, είναι γραμμένο σε μια εποχή «που άρχιζε να κυκλοφορεί και σ’ εμάς εδώ και να εντυπώνεται στις διανοητικές συντροφιές, από δω κι από κει, άμεσα ή πλάγια, από λογής ακούσματα, η εικόνα της γοητευτικής φιλοσοφίας του Νίτσε», έτσι και ο ίδιος ο ποιητής «χτυπημένος από το διάβασμα ή από το άκουσμα μόνο της νιτσιακής ελληνολατρείας, ωρέχτηκε να ξαναρίξη τη ματιά του στην ελληνική αρχαιότητα».

Στο συγκεκριμένο ποίημα συναντούμε μια βασική διάκριση ανάμεσα στο διονυσιακό (στ. 1) και στο απολλώνιο (στ. 6) στοιχείο, που κυρίως αναφέρεται στο περίφημο έργο του Νίτσε «Γέννηση της Τραγωδίας» (1872). Να σημειώσουμε ότι στα κατάλοιπα του Κ. Παλαμά υπάρχουν εννέα βιβλία του Νίτσε σε γαλλική μετάφραση ή ελληνική, όλα εκδομένα μετά το 1919. Ο Παλαμάς γνώριζε επίσης το βιβλίο του Henrı Albert “Frederıck Nıetzsche, Pages Choısıes”, Παρίσι, 1899, 3η έκδοση.

Κατά τη διάρκεια και μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο πολλοί φόρτωσαν ευθύνες στο Νίτσε για την «επεκτατική βουλιμία της Γερμανίας», αναζητώντας «ιδεολογικά ερείσματα στη φιλοσοφία του Νίτσε». Τότε ο Παλαμάς τον υπερασπίζεται, σημειώνοντας ότι «τοιούτοι συλλογισμοί είναι ασύστατοι και παιδαριώδεις». Όπως, όμως, παρατηρεί ο Π. Βουτουρής, ο Παλαμάς «χωρίς να αμφισβητήσει ποτέ το μεγαλείο του γερμανού φιλοσόφου, αφήνει εντούτοις να εκδηλωθεί εντονότερα η ανοχή του για την αντίθετη θέση και η ταλάντευσή του ανάμεσα σε διαφορετικά άκρα».

Η στάση του Παλαμά απέναντι στο νιτσεϊκό έργο ήταν πάντοτε επιλεκτική. Σε τρία σημαντικά ζητήματα, παρατηρεί ο Π. Βουτουρής, ήτοι χριστιανισμός – φεμινισμός – επιστήμη, ο Παλαμάς ακολουθεί δικό του δρόμο.

Ο αντιχριστιανισμός του Νίτσε δεν βρήκε ανταπόκριση στην Ελλάδα. Ο Παλαμάς σε πολλές περιπτώσεις διαφοροποιείται, σημειώνει μάλιστα ότι η εκκλησία είναι εξουσία, ενώ η θρησκεία είναι ποίηση.

Όπως ο αντιχριστιανισμός έτσι και ο μισογυνισμός του Νίτσε γνωρίζει στην Ελλάδα περιορισμένη απήχηση. Ο Παλαμάς αντιμετωπίζει με έκδηλη συμπάθεια το κίνημα χειραφέτησης της γυναίκας. Σε κείμενο του 1915 εκφράζεται ειρωνικά για τον πικρό και μοχθηρό μισογυνισμό του Νίτσε.

Τέλος, όσον αφορά την Επιστήμη, ο Νίτσε θεωρεί ότι αποτελεί απόρροια «της απέχθειας του νου για το χάος». Και σε τούτη την περίπτωση ο Παλαμάς βλέπει τα πράγματα διαφορετικά, θεωρώντας την Επιστήμη νέα θρησκεία.

Ενώ ο Νίτσε ήταν απόλυτος σε ορισμένα θέματα, ο Παλαμάς διακρίνεται για πλουραλισμό, συνταίριασμα αντιθέτων. Ο ίδιος μάλιστα λέγει το περίφημο «Έχω τη συνείδηση πως ένας δεν είμαι. Είμαι όχι με το, αλλά με τα εγώ μου». Με άλλα λόγια είναι η γνωστή δυαδικότητα του Παλαμά. Πάντως, πολλές φορές και ο Νίτσε ακολουθούσε αντιφατικές ιδέες.

Ο Κ. Θ. Δημαράς μιλώντας σε μια ψυχαναλυτική μελέτη του για τον «δυαδικό ρυθμό» του Παλαμά, σημειώνει «Ο διχασμός αυτός δεν αποτελεί ωστόσο ένδειξη αδυναμίας ή εκδήλωση που πρέπει να υπερνικηθεί, αλλά ‘εξειδανικευμένη’ προϋπόθεση της δημιουργίας και απαραίτητο στάδιο της έμπνευσης».

Εκτός από τον Π. Βουτουρή και τη σχετικά πρόσφατη μελέτη του (2006), που ανέδειξε τις σχέσεις του Κωστή Παλαμά με τον Φρειδερίκο Νίτσε, αναφέρεται μια παλιότερη εργασία του Δ. Βεζανή με τίτλο «Ο Παλαμάς φιλόσοφος», Αθήνα, Α. Ι. Ράλλης, 1930, την οποία αγνοούσα και συνάντησα σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του καθηγητή φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Κώστα Ανδρουλιδάκη με τίτλο «Ο στοχαστής Παλαμάς».

Στη συνέχεια θα παραθέσουμε κάποια στοιχεία από το παραπάνω άρθρο, κυρίως όσον αφορά τον Νίτσε, αλλά και γενικότερα για τη φιλοσοφική διάσταση του παλαμικού έργου. Για το βιβλίο που προαναφέραμε παρατηρεί: «Ο Δ. Βεζανής προβαίνει σε μιαν απόπειρα παρουσίασης της φιλοσοφίας του Παλαμά ως συστήματος με την ακαδημαϊκή έννοια, κατά κλάδους: γνωσιολογία, μεταφυσική κτλ. Θα ήταν άδικο να την απορρίψει κανείς στο σύνολό της, αλλά βέβαια θα ήταν πλάνη μια τέτοια κατανόηση του Παλαμά ως συστηματικής φιλοσοφίας. Κυρίως είδε την επιρροή του Νίτσε, όχι εσφαλμένα, αλλά αποκλειστικά. (Ο Βεζανής εκθέτει μάλλον τη δική του φιλοσοφία)».

Ο Κ. Ανδρουλιδάκης σε άλλα σημεία της εργασίας του σημειώνει: «Η φιλοσοφική παιδεία του Παλαμά είναι ευρύτατη και βαθειά, αφάνταστη σε πλούτο, ποικιλία και βαθμό ενημέρωσης. […] Σταθεροί πυλώνες της παιδείας του είναι οι Γερμανοί κλασικοί Γκαίτε και Σίλλερ καθώς και οι ρομαντικοί, ιδίως οι Γάλλοι (V. Hugo), ο Σέλλεϋ και ο Byron, αλλά καί Τολστόι, ο Ίψεν, οι παρνασιστές (ιδίως οι L. de Lisle και Sully Prudhomme), οι συμβολιστές και οι ουμανιστές της εποχής του, όπως, λ.χ., οι Α. Φρανς και Ρ. Ρολλάν. Βασικοί για την φιλοσοφική του συγκρότηση είναι οι θετικιστές του ΙΘ΄ αιώνα, ιδίως οι H. Spencer, E. Renan, H. Taine, J.-M. Guyau, αλλά και οι R. W. Emerson, W. James κ.α. Καθοριστική υπήρξε η σημασία και η επιρροή του Νίτσε […] Κι αν ακόμα δεν ήταν φιλόσοφος ο Παλαμάς, ασφαλώς θα διεκδικούσε επάξια τον τίτλο του σοφού και του homo universalis. Σε μεγάλο βαθμό είναι «αυτοδίδακτος», βέβαια. Αλλά ποιος σημαντικός δημιουργός δεν είναι; Ας θυμηθούμε τη σημασία που αποδίδει στο αυτοδίδακτο ο Σεφέρης».

Επανερχόμαστε σε όσα λέγει ειδικά για το Νίτσε και το γενικότερο φιλοσοφικό κλίμα: «Η σκέψη του Παλαμά ανήκει στο μεγάλο ρεύμα της φιλοσοφίας της ζωής. Με τον όρο αυτόν δεν εννοείται οποιαδήποτε θεωρία έχει ως θέμα της, ανάμεσα στα άλλα και τη ζωή, αλλά εκείνη που έχει ως κύριο και κεντρικό της ζήτημα τη ζωή και τον βίο, τα καθιστά κριτήριο της αλήθειας και γνώμονα γενικά των αξιών. Ιστορικά ανάγεται κυρίως στον Νίτσε και στον Μπερξόν, και απώτερα στον Σοπενχάουερ και στον γερμανικό Ρομαντισμό».

Επίσης, σε κάποιο σημείο του άρθρου ο Κ. Ανδρουλιδάκης μιλά για τον Δωδεκάλογο, θα το αναφέρουμε στο οικείο τμήμα της εργασίας μας.

Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει το πολύ συστηματικό βιβλίο της Βενετίας Αποστολίδου «Ο Κωστής Παλαμάς ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας», Έκδ. Θεμέλιο, 1992, σελ. 478. Στις σελίδες 97 – 102 γίνεται σημαντική αναφορά στον Νίτσε, ιδιαίτερα όσον αφορά τον όρο «αιώνια επιστροφή».

Σε κείμενο του 1926 ο Κ. Παλαμάς γράφει: «Παντού κυβερνά ένας ρυθμός. Τα φαινόμενα ξεπούν [sıc] όταν ωριμάζουν. Και ρυθμικά τότε και ξαναδίνουν και κατακαθίζουν και κυριαρχούν και παραμερίζουν, και λησμονούνται, κ’ εξαφανίζονται για να ξαναγυρίσουν και να τα ξαναθυμηθούν, όσο αλλαγμένα σε πολλά και αν προβάλλουν. Κατά βάθος είναι τα ίδια».

Η Β. Αποστολίδου σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα σημειώνει ότι παραλληλίζεται ο κόσμος της τέχνης με τον φυσικό κόσμο. Βασική προϋπόθεση της εξέλιξης και για τα δύο είναι ότι η φύση δεν κάνει άλμα (natura non facıt saltum). O Παλαμάς συσχετίζει την εξέλιξη με την έννοια του ρυθμού (ρυθμικά). Και συμπληρώνει «Χωρίς αμφιβολία ο Παλαμάς μιλά εδώ για τη νιτσεϊκή ιδέα της αιώνιας επιστροφής που την είχε ήδη αναφέρει, σε άλλα συμφραζόμενα, το 1908». Σε υποσημείωση η Β. Αποστολίδου παραπέμπει στο κείμενο του 1908 που δείχνει ότι ο ποιητής γνώριζε ότι ήταν νιτσεϊκή η ιδέα της αιώνιας επιστροφής. Αναφέροντας την ιδέα αυτή μετά είκοσι σχεδόν χρόνια, στα 1926, «αποδεικνύει νομίζω πως δεν ήταν μια επιφανειακή ευθυγράμμιση με τις ‘μοντέρνες’ ιδέες».

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η ανάλυση και τεκμηρίωση σχετικά με τον όρο «αιώνια επιστροφή», που κατά την Β. Αποστολίδου οφείλουμε να αντικαταστήσουμε με τον όρο «αέναη μεταμόρφωση», για να αποφύγουμε την ιδέα μιας μηχανιστικής επιστροφής των ίδιων ακριβώς πραγμάτων, παρατηρώντας ότι «μιλά για επιστροφή των ίδιων κατά βάθος πραγμάτων, αλλαγμένων ωστόσο στη μορφή». Έτσι, ο Παλαμάς κατά κάποιο τρόπο «απλοποιεί την ιδέα του Nıetzsche και πετυχαίνει αυτό ακριβώς που ήθελε ν’ αποφύγει: τη μηχανιστική ερμηνεία της αιώνιας επιστροφής».

Σχετικά με τη σχέση μορφής – περιεχομένου, όσον αφορά πάντοτε την «αιώνια επιστροφή / αέναη μεταμόρφωση», παρατηρούμε μια «ανακολουθία», από τη μία η ρομαντική αντίληψη για τη διάκριση των δύο εννοιών, από την άλλη οι μεταρομαντικές αντιλήψεις «που τείνουν να καταργήσουν τη διάκριση μορφής και περιεχομένου και να δώσουν αναμφίβολα το προβάδισμα στη μορφή». Η ανακολουθία αυτή, ή αντίφαση κατ’ άλλους, δεν είναι η μόνη στην παλαμική σκέψη. Το πιο σημαντικό είναι ότι, στην «ιστορία» του της νεοελληνικής λογοτεχνίας του Κ. Παλαμά, η αέναη μεταμόρφωση «αποτελεί την πεμπτουσία της παλαμικής αντίληψης για την εξέλιξη στο χώρο της λογοτεχνίας».

Αρκετοί παλιότεροι αλλά και σύγχρονοι μελετητές του παλαμικού έργου μιλώντας για το νιτσεϊσμό του Παλαμά αναφέρονται κατ’ εξοχήν στον «Δωδεκάλογο του Γύφτου»: Ιωάννης Συκουτρής (1936), Αιμίλιος Χουρμούζιος (1959), George Thomson (1969).

Ο Ευριπίδης Γαραντούδης, στην «Εισαγωγή» (2016) που προαναφέραμε γράφει: «Στα ποιητικά και κριτικά κείμενά του ανιχνεύονται ο νιτσεϊσμός (η προερχόμενη από τον Γερμανό φιλόσοφο Fr. Nıetzsche) ιδέα του Υπερανθρώπου που καταλύει όλα τα θεσμικά «είδωλα» του πολιτισμού κυριαρχεί στο συνθετικό ποίημα Ο δωδεκάλογος του Γύφτου 1907, ο σοσιαλισμός […] αλλά και η ισχυρή έλξη που ασκούν οι θετικές επιστήμες και τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα».

Το άρθρο του καθηγητή φιλοσοφίας Κώστα Ανδρουλιδάκη με τίτλο «Ο στοχαστής Παλαμάς» μιλά για τον Δωδεκάλογο, επεκτείνεται και σε άλλα παλαμικά έργα: «Ένα έργο στο οποίο αναπτύσσεται ιδιαίτερα ο πολιτικός προβληματισμός του Παλαμά στις παραπάνω πτυχές του είναι ο Δωδεκάλογος του Γύφτου. Γραμμένος μετά το τραύμα του πολέμου του ’97 και υπό την επιρροή ιδίως του Νίτσε αναπτύσσει ένα ανατρεπτικό κήρυγμα κατά των δυνάμεων που θεωρεί υπεύθυνες για την παρακμή και την κατάπτωση του τόπου: παραδοσιακούς θεούς, πατρίδες, ιδεολογίες. Στον Παλαμά είναι έντονο το στοιχείο της κριτικής κατά της κοινωνικής ανισότητας και αδικίας: «Σφιχταλυσοδεμένο / σε τυραγνούσε ο δράκοντας και δουλευτή και δούλο […] παλάτια είταν οι φάμπρικες, μπουντρούμια τ’ αργαστήρια / κι όλα, της κόλασης κελλιά, μπουντρούμια και παλάτια» (Φλογέρα του Βασιλιά, ΙΑ΄, 5, 139). Με πλήρη επίγνωση των αιτίων της ανελευθερίας: «Μέσα σου πρώτα κάψε / το τριπλό ξόανο που τους δούλους κάνει / Συνήθεια, Κέρδος, Πρόληψη» (Σατιρικά γυμνάσματα, 5, 267). Εξ ίσου ισχυρό είναι το στοιχείο του κοσμοπολιτισμού: «Τρισεύγενη η δουλειά, μια Πολιτεία ο κόσμος!» (5, 140) ή «Κι αν κόσμος η πατρίδα μου, κι ο κόσμος μια πατρίδα» (Βωμοί, 7, 71)».

*

Θα ολοκληρώσουμε αυτή την έρευνα, οφειλή μας στον Νίτσε και στον Παλαμά, μετά από την πρώτη δειλή προσέγγισή μας προ πενήντα ετών, στο πρωτόλειο του 1972.

Κλείνουμε, λοιπόν, με τα βιβλία του Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου «Κωστής Παλαμάς» (1981) και του Θ. Ξύδη «Παλαμάς» (1983).

Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος σημειώνει ότι ο Παλαμάς αγάπησε τον Γκαίτε και γοητεύτηκε από τον Νίτσε. Το κήρυγμα του Νίτσε «ένα κήρυγμα ζωντάνιας, αστραποβολούσε σα μια χτυπητή κατάφαση αισιοδοξίας, σα μια βίαιη άρνηση σε ό,τι ήταν παλιωμένο, σκουριασμένο, αρρωστημένο, τυπικό». Ο Παλαμάς δεν ενδιαφερόταν για φιλοσοφικό στοχασμό χωρίς ποίηση. «Όσο περισσότερη έξαρση και όσο περισσότερο συναισθηματικό στοιχείο υπήρχε σε ένα φιλοσόφημα, τόσο ευκολότερα οικείο γινόταν του Παλαμά».

Ο Θ. Ξύδης, τέλος, στο κεφάλαιο του βιβλίου του για τη σχέση του Παλαμά με το Παγκόσμιο πνεύμα, σημειώνει: «Στις φιλοσοφικές ιδέες του Νίτσε διέκρινε ένα νέο πίνακα ηθικών αξιών, οι οποίες διατυπώθηκαν μέσα σ’ αυτές. Είδε τον Νίτσε καταφρονητή και γκρεμιστή ειδώλων όσο δεν παίρνει άλλο … εωσφορικό και αριστοκρατικό … χορευτή με τον ρυθμό της αρχαίας τραγωδίας. Εκεί που ο Νίτσε αναζητάει τον ηρωικό και παράτολμο τύπο ανθρώπου στον ‘Ζαρατούστρα’, ο Παλαμάς βλέπει οιστρήλατον λυρισμόν. Και στο ‘ Ίδε ο άνθρωπος’, την αυτοβιογραφική εξήγηση της πνευματικής προσωπικότητας του Νίτσε, που υπήρξε και το κύκνειο άσμα του, διακρίνει ότι συγχέονται αι εκλάμψεις της μεγαλοφυΐας προς τα εξάψεις της χωρούσης επί τα πρόσω παραφροσύνης (1921)».

*

Πέρασε περισσότερο από ένας αιώνας από τότε που ο Παλαμάς συνάντησε τον Νίτσε· έχω την αίσθηση ότι το πνευματικό αυτό συναπάντημα είναι πολύ κοντινό και επίκαιρο. Τα μεγάλα ζητήματα περνούν πολλά χρόνια για να ξεπεραστούν, γι’ αυτό εξάλλου είναι μεγάλα…

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΒΡΑΜΥΛΙΑ, ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑΪΩΝ 2020