Μαύρος Σεπτέμβρης – Ευανθία – Ρωτά η ιστορικός – μουσικός Λεύκη Σαραντινού.
1) Το μυθιστόρημά σας «Μαύρος Σεπτέμβρης – Ευανθία», το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πνοή, αποτελεί περισσότερο μυθιστόρημα ή βασίζεται σε αληθινές αφηγήσεις;
Το σύνολο των ιστοριών και βιωμάτων βασίζονται κατά βάσει σε αληθινές ιστορίες ανθρώπων. Προφανώς δεν θα ήταν δυνατόν να γνωρίζω με τόσες λεπτομέρειες όλα όσα αναφέρονται. Οπότε στα ενιάμιση χρόνια που χρειάστηκαν για να ολοκληρωθεί το μυθιστόρημα, έγινε μια σημαντική έρευνα στα κιτάπια της ιστορίας και όλα τα υπόλοιπα αφέθηκαν στη φαντασία.
Το πρώτο μέρος που αφορά τη ζωή στη Σμύρνη το έχω αποτυπώσει αυτούσιο, έτσι όπως το έχει διηγηθεί η γιαγιά μου. Έτυχε να μεγαλώσω ζώντας ένα διάστημα της εφηβικής μου ζωής με την Ευανθιώ, και τα όσα αναφέρω είναι μέρος δίκης της αφήγησης.
Το δεύτερο μέρος, αυτό που εξιστορεί το «αλλόκοτο περιστατικό διάσωσης» από την προκυμαία στη Φλωρεντία, ως και τη ζωή στη Νάξο, είναι ολότελα αληθινό. Αφορά την ιστορία μιας Μικρασιάτισσας, γιαγιά ενός συναδέρφου, που πράγματι έζησε σε τούτους τους τόπους με τις συνθήκες και τα βιώματα που αναφέρονται.
Το τρίτο και δυσκολότερο μέρος του βιβλίου ακροβατεί ανάμεσα στην πραγματική ζωή μιας Γερμανίδας γυναίκας και περισσότερο σε μυθιστόρημα. Στα χρόνια του ναζιστικού καθεστώτος, η Ούτε, προσπαθώντας να σώσει τον αντιφρονούντα άντρα της από τον εγκλεισμό και τα βασανιστήρια στο Νταχάου, κατάφερε να ζητήσει ακρόαση από τον ίδιο τον Χίτλερ.
2) Η ηρωίδα σας, η Ευανθία, βιώνει το βαρύ τραύμα της προσφυγιάς. Πιστεύετε ότι κάποιος που βιώνει κάτι τέτοιο από πρώτο χέρι μπορεί ποτέ να το ξεπεράσει και να το αφήσει πίσω του;
Διένυε την έβδομη δεκαετία της ζωής της η γιαγιά μου, όταν ήμουν ακόμα γυμνασιόπαιδο και με φώναξε κοντά της. Ήθελε χάρη. Ήθελε να της υποσχεθώ.
«Μόλις γίνω καλά και σηκωθώ από το κρεβάτι θέλω να με πας στον τόπο μου». Μου είπε και τα χέρια της έτρεμαν έξω από την κουβέρτα που την τραβούσε συνεχώς προς το σαγόνι της. «Βρε γιαγιά» της είπα, «μετά από τόσα χρόνια τι θα αναγνωρίσεις; Όλα θα έχουν αλλάξει. Σπίτια θα έχουν γίνει πολυκατοικίες, τετράγωνα ολόκληρα θα έχουν μεταμορφωθεί σε εμπορικά κέντρα, δρόμοι μεγάλοι θα έχουν αλλάξει την εικόνα της Σμύρνης». «Η προβλήτα “γιε μου”, η προβλήτα και το σπίτι μας δεν θα έχουν αλλάξει καθόλου. Υποσχέσου να με πας κι εγώ θα αναγνωρίσω…»
Υπάρχουν λογιών λογιών άνθρωποι, εγώ πιστεύω πως η μόνη περιουσία του ανθρώπου είναι οι εικόνες των ματιών του. Γι’ αυτή τη στέρηση των βιωμάτων, το τραύμα της προσφυγιάς, δεν επουλώνεται.
3) Η Ευανθία διασώζεται από τη Σμύρνη με έναν αρκετά πρωτότυπο τρόπο. Ποιο είναι, αλήθεια, το πιο αλλόκοτο περιστατικό διάσωσης που έχετε ακούσει από την καταστροφή στη Σμύρνη;
Δεν υπάρχει σπίτι, οικογένεια που να μην έχασε δικούς του ανθρώπους. Κάποιοι σωθήκαν, άλλοι τόσοι έφυγαν απ’ τη ζωή, άγνωστος ο αριθμός αυτών που χάθηκαν και μερικοί αγνοούν από ποιους κατάγονται. Κάθε φαμίλια κι ένα αμίμητο περιστατικό επιβίωσης, μια αλλόκοτη ιστορία ζωής.
Αμέτρητες οι ιστορίες ανθρώπων που κολύμπησαν αγκαλιά με πτώματα για μην τους τουφεκίσουν οι τσέτες. Άνθρωποι που σπάζανε με πέτρα τα δόντια τους, να ξεδιαλέξουν τα χρυσά, να τα δώσουν για μην τους αποκεφαλίσουν, λίγο πριν σαλτάρουν στη βάρκα για τη Μυτιλήνη.
Αυτό που μου έμεινε από τούτη την ιστορική αναδρομή είναι η δυσκολία προσαρμογής των προσφύγων στην Ελλάδα τους. Ο φόβος μην πιαστούνε ξανά σαν τα ποντίκια στη φάκα δεν έλεγε να φύγει απ’ ταλαιπωρημένους ανθρώπους. Μια ανακατωσούρα επικρατούσε ολούθε, ο κόσμος ήτανε χιλιάδες και ο καθένας είχε τον δικό του καημό να βολέψει.
Αυτοί οι δόλιοι ξεριζωμένοι είχαν να αντιμετωπίσουν συμπεριφορές απαξίωσης και κοινωνικής περιθωριοποίησης από τους ντόπιους, αλλά και περιστατικά κρούσματα ρατσισμού και ξενοφοβίας. Οι ποιο ακαλλιέργητοι Μυτιληνιοί τούς κορόιδευαν, τους έλεγαν τουρκόσπορους. Έλεγαν ότι ήρθαν και στένεψε ο τόπος τους.
4) Η ελληνική βιβλιογραφία σχετικά με την καταστροφή στη Σμύρνη, είτε σε επίπεδο Ιστορίας είτε σε επίπεδο μυθιστορήματος είναι τεράστια. Πείτε μας ποιο θεωρείτε εσείς το καλύτερο βιβλίο που έχει γραφτεί σχετικά με την Καταστροφή του 1922, αμιγώς ιστορικό ή μη;
Τα «Ματωμένα Χώματα» είναι σίγουρα το μυθιστόρημα που αγκαλιάζει τα περισσότερα από τα βιώματα που έχω ακούσει από Μικρασιάτες και Κωνσταντινουπολίτες.
5) Η Ευανθία ταξιδεύει σε πολλά μέρη στο βιβλίο σας. Αποτυπώνονται στις ταξιδιωτικές εμπειρίες της και οι δικές σας ως έναν βαθμό μήπως;
Αναμφισβήτητα. Οι εμπειρίες μου ως ταξιδιώτης του εξωτερικού αλλά και οι αφηγήσεις φίλων και γνωστών που έχουν επισκεφτεί τα μέρη που περιγράφω, με βοήθησαν να αποτυπώσω τα σημεία που εξιστορώ.
6) Στο βιβλίο σας παρουσιάζεται έξοχα τη διαφορά ηθών στον Μεσοπόλεμο ανάμεσα στη φιλελεύθερη Ευρώπη και στην Ελλάδα των «ανατολίτικων ηθών». Σήμερα έχουν αλλάξει κάπως τα πράγματα για τις γυναίκες στη χώρα μας ή θεωρείτε ότι είμαστε πάλι πίσω σε σχέση με τη Δυτική Ευρώπη;
Πραγματικά δεν πιστεύω πως στο μυθιστόρημα παρουσίασα κάτι περισσότερο, πέραν της ζωής μιας τυπικής οικογένειας στην τότε κοινωνία της Σμύρνης. Ίσως η ζωή της Ευανθίας με τη Φραντζέσκα στην Φλωρεντία να δίνει ένα μεμονωμένο στίγμα μας ιδιαίτερης κατάστασης, που ενδεχομένως να αποτυπώνει μια συσχέτιση των ηθών στην εποχή του μεσοπολέμου.
Ο μιμητισμός και η κοινωνικο-οικογενειακή γαλούχηση, έστω και κάποιων μεμονωμένων περιστατικών, (μιλώ για πατεράδες που εξακολουθούν να γαλουχούν τα αγόρια τους με χαρακτηριστικά βίας) είναι αυτή που δυστυχώς χαρακτηρίζει ακόμα τη σημερινή γενιά. Και που εξαιτίας της, το αποτέλεσμα μακρών αγώνων σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης για την γυναικεία χειραφέτηση, αναστέλλονται.
Δίνω έμφαση στα μεμονωμένα περιστατικά, γιατί οι μειονότητες με οποιασδήποτε μορφής κοινωνικής εξουσίας είναι αυτές που καθορίζουν τις τάσεις.
Στην Ελλάδα ειδικά, για κάποιο αδιευκρίνιστο λόγο, τα τελευταία χρόνια διακρίνω ένα βλαστό κατάχρησης που οδηγεί σε πράξεις επιθετικότητας – και από τα δυο φύλλα. Δυστυχώς υπάρχουν και συντηρούνται πολλές ακόμα διαφορές στις σχέσεις, όπου η γυναίκα συνεχίζει να θεωρείται το «αδύναμο φύλο»
7) Σηροτροφία στη Νάξο υπήρξε πράγματι στη χώρα μας, όπως αναφέρετε στο βιβλίο;
Τη δεκαετία του 1930 και σύμφωνα με τον εγγόνο της Μικρασιάτισσας, κύριο Νίκο Κουκουλιέρο, η γιαγιά του έφτασε κακήν κακώς από τη Φλωρεντία στη Νάξο. Πράγματι ο προπάππους του, λόγω της ενασχόλησης του με τη σηροτροφία στο κυκλαδίτικο νησί, πήρε το παρατσούκλι «Κουκουλιέρος» το οποίο έκτοτε έγινε μόνιμα το επίθετό του.
8) «Ο άνθρωπος είναι παράξενο ον. Όταν έχει κάτι δεν τον νοιάζει, όταν δεν το έχει το αναζητά, όταν το αναζητά τούτο φεύγει και του λείπει ακόμα περισσότερο». Θα ήθελα να μου σχολιάσετε την όμορφη αυτή φράση από το βιβλίο σας.
Πόσα παραδείγματα να παραθέσω για το παραπάνω;
Ο άνθρωπος είναι το πιο παράξενο, πανέξυπνο, πανέμορφο και ατελείωτα παράλογο ον που κατοικεί στο σύμπαν μας.
Ο άνθρωπος αποζητά τη συντροφικότητα, αλλά με τρόπο που δεν του στερεί τις προσωπικές του συνήθειες. Δεν θέλει ούτε πολύ κοντά, αλλά ούτε και με διαστήματα απουσίας. Όταν όμως νιώθει μοναξιά, ψάχνει, νιώθει την ανάγκη να έχει κάποιον να ερωτευτεί, εμπιστευτεί και να εκμυστηρευθεί μέρος της ζωής και των σκέψεών του. Κι όταν όλα αυτά δεν γίνονται καρπός των προσπάθειών του, δεν διστάζει να θυσιάσει μέρος των καθημερινών του συνηθειών, ακόμα και θυσία των προσωπικών του ελευθεριών.
9) Η Ευανθία συντάσσεται με τους ναζί και καταλαβαίνει εν τέλει, κάπως αργά το λάθος της. Πολλοί Γερμανοί βρέθηκαν επίσης στη θέση της. Πιστεύετε ότι μετάνιωσαν πραγματικά που στήριξαν το χιτλερικό καθεστώς;
Στην πραγματικότητα η Ευανθία ήταν έρμαιο της παντοτινής ανάγκης της να βιώνει την πιο απλή μορφή αφοσίωσης και έλξης, τον έρωτα. Ήταν πάντα παρορμητική και αναζητούσε την αγάπη. Όταν η ζωή στην Ελλάδα δεν είχε κάτι περισσότερο να της προσφέρει και με τον ενθουσιασμό των νεανικών της χρόνων, αποφάσισε να μετακομίσει στην πόλη του αγαπημένου της.
Τόσο η ίδια όπως και οι περισσότεροι κάτοικοι της Γερμανίας έπεσε στα δίχτυα της προπαγάνδας του Γκαίμπελς. Έζησε εκ των έσω, λόγω τύχης, συνθήκων και άλλων πιο ιδιαίτερων συγκυριών, όπως η μοίρα, κάθε πτυχή των περιστάσεων που στιγμάτισαν την παγκόσμια ζωή. Ήταν τυχερή που έφυγε σώα από το Άουσβιτς, αν και όχι αβλαβής.
Μέχρι και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι που μετάνιωσαν, που δεν μετανόησαν ποτέ, που αναπολούν ή ακόμα που ονειροπολούν ένα παρόμοιο καθεστώς.
10) Τι ετοιμάζετε για το μέλλον;
Θα ήθελα μέσα στο 2024 να ολοκληρώσω το δεύτερο μέρος του Μαύρου Σεπτέμβρη με την ιστορία της αδερφής της Ευανθίας, της Κατερίνας.
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
