Υπατία – Μάρκος Δενδρινός – Ρωτά ο ιστορικός Μπουζάρας Δημήτρης.
Το βιβλίο σας, «ΥΠΑΤΙΑ», « Αστρονομία, Μαθηματικά και Φιλοσοφία στο λυκόφως του αρχαίου κόσμου», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός. Πως και για ποιους λόγους, προέκυψε η ιδέα της συγγραφής του βιβλίου; Τι συμβολίζει η Υπατία για εσάς;
Η Υπατία είναι γνωστή μόνο από την ιστορία του φριχτού της τέλους και όχι για τον πλούτο των ιδεών της. Ο κύριος λόγος της συγγραφής αυτού του βιβλίου ήταν ο εντοπισμός και η ανάδειξη στο πλατύ κοινό μέσα από έργα αρχαίων συγγραφέων αλλά και σύγχρονων ερευνητών των επιστημονικών και φιλοσοφικών δραστηριοτήτων της, παρότι δυστυχώς δεν έχουν διασωθεί παρά μόνο οι τίτλοι των έργων της. Είναι σαν μια ηθική υποχρέωση απέναντι στη σπουδαία αυτή γυναίκα και το πολύτιμο πέρασμά της από τον κόσμο η ανάδειξη των ιδεών και του έργου της ιδίως μετά από το τρόπο που την ‘αντάμοιψαν’ τότε για την απόλυτη προφορά του εαυτού της χάριν της αλήθειας και του κοινού καλού.
Η Υπατία συμβολίζει για μένα τη λαχτάρα για την αναζήτηση της αλήθειας σε πείσμα των όποιων θεσμικών ή μη εξουσιαστικών περιορισμών αλλά και των προλήψεων και δεισιδαιμονιών του αμαθούς περίγυρου.
Είναι γεγονός πως η ίδια, όσο και το έργο της, δεν είναι ευρέως γνωστά, Για ποιους λόγους; Ποια ήταν η Υπατία με λίγα λόγια;
Πράγματι η Υπατία είναι κυρίως γνωστή μέσα από τη συνωμοσία των ‘φονταμενταλιστικών’ χριστιανικών κύκλων της Αλεξάνδρειας την εποχή εκείνη που κατέληξε στη σφαγή της, καθώς και την κατοπινή αναβίωση της ιστορίας της κατά την περίοδο του Διαφωτισμού, μιας εποχής που με τους δικούς της αγώνες κατά της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας ήταν «συντονισμένη» με την ιστορία της Υπατίας. Από τότε μέχρι σήμερα, μέσα από βιβλία μυθοπλασίας και ταινίες, είναι γνωστή η Υπατία περισσότερο σαν μυθική προσωπικότητα παρά σαν ένας άνθρωπος με συγκεκριμένη συμβολή στην ιστορία των ιδεών. Η ίδια υπέστη στη συνέχεια και μια δεύτερη καταδίκη, μια ‘εξάλειψη μνήμης’ (damnatio memoriae) ώστε να μη μείνει τίποτα από αυτήν και το έργο της στον κόσμο. Είναι φανερό ότι οι ιδέες της και η άφοβη στάση της ήταν ένα ενοχλητικό πρότυπο για το νέο κοσμοείδωλο που ανέτελλε. Σαν συνέπεια όλα της τα έργα εξαφανίστηκαν δια παντός. Υπάρχουν μόνο σαν τίτλοι στον Σουίδα: «Υπατία έγραψεν υπόμνημα εις Διόφαντον, <εις> τον αστρονομικόν κανόνα, εις τα Κωνικά Απολλωνίου υπόμνημα». Κατά τη Βυζαντινή περίοδο οι αναφορές σε αυτήν είναι λιγοστές, όπως του Μιχαήλ Ψελλού τον 11ο αιώνα που την αποκαλεί «σοφή Αιγυπτία» και του Νικηφόρου Γρηγορά τον 14ο αιώνα που χαρακτηρίζει την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα «δεύτερη Υπατία».
Η Υπατία ήταν νεοπλατωνική φιλόσοφος, αστρονόμος και μαθηματικός κόρη του σημαντικού μαθηματικού και αστρονόμου Θέωνα Αλεξανδρείας. Είχε δική της σχολή στην Αλεξάνδρεια γύρω στο 400 μ.Χ. με μαθητές από όλα τα θρησκευτικά ρεύματα, χριστιανούς, εβραίους και εθνικούς. Η συμβολή της στα μαθηματικά και την αστρονομία είναι κυρίως γνωστά από τον νεοπλατωνικό Δαμάσκιο, ο οποίος την τοποθετεί σε υψηλότερη θέση και από τον πατέρα της. Οι δε φιλοσοφικές της ιδέες και τα τελετουργικά της δρώμενα φωτίζονται σε κάποιο βαθμό από τις επιστολές και τους ύμνους του βασικού μαθητή της Συνέσιου που ευτυχώς έχουν διασωθεί. Μετά την άνοδο στον πατριαρχικό θρόνο του Κύριλλου το 413 βρέθηκε στο μάτι ενός κυκλώνα εναντίον της λόγω της ακέραιης στάσης της υπέρ των χειρισμών του κυβερνήτη Ορέστη που εναντιώθηκε στη δίωξη την Εβραίων από τον Κύριλλο.
Πόσο δύσκολο ήταν αυτό το εγχείρημα; Τι είδους δυσκολίες αντιμετωπίσατε; Πόσο διήρκησε η έρευνα; Ανακαλύψατε ενδεχομένως, κάποιο στοιχείο, που αφορά τη ζωή ή το έργο της, το οποίο, δε γνωρίζατε και σας εντυπωσίασε θετικά ή αρνητικά;
Το εγχείρημα ήταν απαιτητικό αλλά και απολαυστικό. Η προσπάθεια ‘ανασύστασης’ των χαμένων έργων της Υπατίας είναι προφανώς δύσκολη αλλά και ενέχει κατ’ ανάγκη τόλμη. Η τόλμη έγκειται στο ότι δεν έμεινε κανένα από τα έργα της, οπότε το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι υποθέσεις βασισμένες στα έργα και σχόλια αρχαίων λογίων, μια προσπάθεια που έχει ήδη ξεκινήσει από σύγχρονους ερευνητές της ιστορίας των ιδεών της ύστερης αρχαιότητας. Η έρευνά μου διήρκεσε περί τα 4 χρόνια. Αυτό που πάντα υποψιαζόμουν και εδραιώθηκε ακόμη περισσότερο μέσα μου είναι η απόλυτη κατάρρευση του μύθου περί παρακμής του ελληνικού πνεύματος κατά την εποχή της και της φυσικής εγκατάλειψης και παράδοσης του ελληνισμού στο νέο ρεύμα που σάρωνε την ανθρωπότητα, τον χριστιανισμό. Ουδέν αναληθέστερον. Η ελληνική επιστήμη και τεχνολογία συνέχιζε να λειτουργεί παρά τα συνεχή χτυπήματα από την επελαύνουσα θεοκρατία, η δε φιλοσοφία θα έφτανε λίγα χρόνια μετά τη σφαγή της Υπατίας στο υψηλότερο επίπεδο που είχε ποτέ προσεγγίσει μέσα από τις ιδέες του Πρόκλου. Αυτή η επιβεβαίωση είχε ένα θετικό και αρνητικό μαζί πρόσημο, θετικό πρόσημο ως προς το μεγαλείο αυτών των μεγάλων φιλοσόφων και επιστημόνων που λειτουργούσαν σε ένα όλο και πιο δυσευνοϊκό περιβάλλον και αρνητικό πρόσημο ως προς το μέγεθος της πολιτιστικής καταστροφής που επέφερε η νέα θρησκεία, ο χριστιανισμός.
Ποια στοιχεία του χαρακτήρα της ήταν καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη της προσωπικότητας της; Πως θα την περιγράφατε ως προσωπικότητα και με ποιον ή ποια επιστήμονα της σύγχρονης εποχής θα μπορούσατε να τη συγκρίνετε, να την παρομοιάσετε;
Η Υπατία είχε το βασικό προσόν της καθαρής αναζήτησης έξω από πλαίσια και στεγανά και γι’ αυτό δημιουργήθηκε γύρω της ένας κύκλος ανθρώπων που κυριολεκτικά την θαύμαζαν. Ο κύκλος μάλιστα αυτός δεν απαρτιζόταν από τυχαίους ανθρώπους, αλλά από διανοούμενους και επιφανή πρόσωπα της εποχής, όπως ο Συνέσιος κυβερνήτης και αργότερα επίσκοπος της Κυρήνης (της σημερινής Λιβύης), ο αδελφός του Ευόπτιος, μετέπειτα επίσκοπος Κυρήνης, ο Ορέστης αυτοκρατορικός έπαρχος της Αλεξάνδρειας, ο Σιμπλίκιος στρατιωτικός διοικητής της Ανατολής, ο Πεντάδιος προηγούμενος έπαρχος της Αιγύπτου, ο Κύρος αξιωματούχος στην αυλή του Θεοδόσιου Β, ο Ερκουλιανός σημαντική προσωπικότητα της Αλεξάνδρειας, και άλλοι διοικητές επαρχιών και αξιωματούχοι του αυτοκράτορα.
Η Υπατία έγινε στη σύγχρονη εποχή και σύμβολο ενός πρώιμου φεμινισμού καθώς μπορούσε να εδραιωθεί σε μια εποχή που η θέση της γυναίκας στο δημόσιο βίο πέραν του θεσμού της οικογένειας ήταν προβληματική. Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να συγκριθεί με γυναίκες επιστήμονες της περιόδου που ξεκινά από την Επιστημονική Επανάσταση μέχρι σήμερα. Είναι γνωστός πλέον μέσα από τις σπουδές του φύλου μεγάλος αριθμός γυναικών που παρά τα εμπόδια εισχωρούσαν στους επιστημονικούς ή φιλοσοφικούς κύκλους γυναικών που υποστήριξαν ενεργά τους συζύγους τους σε επιστημονικά ή καλλιτεχνικά πεδία, μένοντας εν πολλοίς στο περιθώριο. Τέτοιες περιπτώσεις ήταν στο πεδίο των μαθηματικών η Sophie Germain (1776-1831) η οποία ασχολήθηκε με το τελευταίο θεώρημα του Fermat (στο πεδίο των διοφαντικών εξισώσεων που είχε ασχοληθεί και η Υπατία), πήρε το μεγάλο βραβείο στη θεωρία της ελαστικότητας και βρισκόταν σε αποδοτική αλληλογραφία με τον κορυφαίο μαθηματικό Gauss με ανδρικό ψευδώνυμο. Άλλη στο ίδιο πεδίο ήταν η Mary Somerville (1780-1872) η οποία επίσης ασχολήθηκε με τις διοφαντικές εξισώσεις και τη μελέτη του Ευκλείδη, όπως και η Υπατία, ήταν δασκάλα της Ada Lovelace Byron και αγωνίστηκε σθεναρά για την εκπαίδευση των γυναικών. Στο πεδίο της αστρονομίας η Caroline Lucretia Herschel (1750-1848), σύζυγος και κύριος συντελεστής των ανακαλύψεων του συζύγου της William Herschel, της οποίας οι αυτόνομες ανακαλύψεις συνεχίστηκαν και μετά τον θάνατο του συζύγου της.
Κυρίως όμως θα σταθώ στην Iταλοεβραία Sara Copia Sullam (1592-1641) μια γυναίκα που σε πείσμα των αντίξοων συνθηκών που μεγάλωσε, όντας γυναίκα και Εβραία στο γκέτο της Βενετίας, κατόρθωσε να εδραιωθεί ως σημαντική φιλόσοφος και ποιήτρια στη Βενετία της ύστερης Αναγέννησης. Είχε μάλιστα να αντιμετωπίσει και αυτή, όπως και η Υπατία, τον θρησκευτικό φανατισμό και τις προσπάθειες προσηλυτισμού της από τους χριστιανούς λογίους της εποχής της, κινδυνεύοντας ακόμη και να χάσει τη ζωή της ως ύποπτη αθεΐας λόγω της δημοσιοποίηση μιας επιστολής της φιλοσοφικού περιεχομένου από τον Baldassare Bonifaccio. Αυτή όμως με αφοβία πιστεύοντας στην επικράτηση της αλήθειας εξέδωσε ένα μανιφέστο με τις φιλοσοφικές της θέσεις αποδεικνύοντας την κακεντρέχεια και τις φιλοσοφικές αδυναμίες του αντιπάλου της (Μανιφέστο της Sara Copia Sullam, Εβραίας στο οποίο αποδοκιμάζει και αποστρέφεται την αρνητική γνώμη για την Αθανασία της Ψυχής, λανθασμένα αποδιδόμενη σε εκείνη από τον Κύριο Baldassare Bonifaccio).
Το βιβλίο, πραγματεύεται το έργο της, προσπαθεί και επιτυγχάνει, την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη ανασύσταση των φιλοσοφικών αντιλήψεων και της επιστημονικής της συνεισφοράς, δίνοντας στον αναγνώστη μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα. Τι νέο εισήγαγε και για ποιους λόγους είναι τόσο σημαντικό το έργο της ακόμη και σήμερα;
Το παρόν βιβλίο είναι πράγματι το μοναδικό βιβλίο που κυκλοφορεί στον ελληνικό χώρο και από τα λίγα στον διεθνή χώρο που πραγματεύονται όχι τόσο λεπτομέρειες του βίου της όσο την ανασύσταση των φιλοσοφικών και επιστημονικών της θεωριών. Στο βιβλίο επιχειρείται ανασύσταση της φιλοσοφίας της με βάση τα στοιχεία που έχουμε από τις επιστολές του Συνέσιου, καταλήγοντας σε οντολογικές θεωρήσεις που προσιδιάζουν στον νεοπλατωνισμό έχοντας όμως και επιπρόσθετες καινοτομικές διαστάσεις, Η πιθανή αυτή ανασύσταση της φιλοσοφίας της Υπατίας είναι πρωτότυπη και δεν υπάρχει στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Όσον αφορά την ανασύσταση των επιστημονικών της θεωριών, αυτή εκτυλίσσεται σε τρία πεδία: (1) την αστρονομία στο πλαίσιο των Σχολίων του πατέρα της στην Αλμαγέστη του Κλαύδιου Πτολεμαίου, καθώς γνωρίζουμε ότι ήταν επίσημα συνεργάτης του στη συγγραφή του 3ου τόμου. Υπάρχει σχετική διεθνής βιβλιογραφία να εντοπιστεί η πιθανή της παρέμβαση, ενώ είναι βέβαιο ότι ήταν συνεργάτης του Θέωνα όχι μόνο στον συγκεκριμένο τόμο αλλά και στους 13 τόμους, καθώς επίσης στα Σχόλια στον Ευκλείδη, (2) την άλγεβρα γράφοντας σχόλια στα Αριθμητικά του Διόφαντου Αλεξανδρείας, όπου και πάλι γίνεται προσπάθεια εντοπισμού της συγκεκριμένης της παρέμβασης, (3) τη γεωμετρία, γράφοντας σχόλια στα Κωνικά του Απολλωνίου Περγαίου, όπου εκεί προτείνω μετά από συγκριτική μελέτη των σχετικών την πιο πιθανή της παρέμβαση στα Σχόλια του Ευτοκίου Ασκαλωνίτου. Η έρευνα αυτή είναι επίσης μια πρωτότυπη εργασία που δεν υπάρχει στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία.
Η σημασία της ανασύστασης του φιλοσοφικού και επιστημονικού έργου της Υπατίας είναι μεγάλη στο πεδίο της ιστορίας των ιδεών. Ξεκινώντας από τη φιλοσοφία της, μαθαίνουμε πλευρές των θεωριών του νεοπλατωνικού κλάδου της Αλεξάνδρειας που είναι κρίσιμες για τη δημιουργία της συνολικής εικόνας του πλέον ολοκληρωμένου φιλοσοφικού ρεύματος της ύστερης αρχαιότητας, του Νεοπλατωνισμού. Σχετικά με την αστρονομική της συνεισφορά βλέπουμε μια συνιστώσα των αστρονομικών μαθηματικών όπως την διαίρεση αριθμών σε εξηκονταδική μορφή, γεγονός που εμπλουτίζει την εικόνα μας για την αριθμητική αναπαράσταση ανά τους αιώνες. Σχετικά με την αλγεβρική της συνεισφορά βλέπουμε τις προσπάθειες μιας μαθηματικού της αρχαιότητας να κάνει ευρύτερα γνωστές τις διοφαντικές εξισώσεις μέσα από επιπρόσθετα παραδείγματα, ένα κλάδο που ξαναεμφανίζεται ορμητικά κατά την επιστημονική αναγέννηση με τις εξισώσεις του Fermat. Όσον αφορά τη γεωμετρική της συνεισφορά αποτελεί ένα κομμάτι του ιστορικού παζλ της θεωρίας των κωνικών τομών που οδήγησε κατά την Αναγέννηση στην ανακάλυψη των ελλειπτικών, παραβολικών ή υπερβολικών τροχιών κίνησης των ουρανίων σωμάτων.
Το βιβλίο ξεκινά με τις επιστολές του Συνέσιου προς τη διδασκάλισσα του. Ποιος ήταν ο Συνέσιος και για ποιους λόγους θεωρείτε πως οι επιστολές αυτές, έχουν μια ιδιαίτερη βαρύτητα;
Ο Συνέσιος είναι ένα υπόδειγμα ανθρώπου που συνδυάζει την εσωτερική μελέτη με την εξωτερική δράση, καθώς από τη μία είναι μέλος του κύκλου της Υπατίας εντρυφώντας έτσι στη φιλοσοφία, την αστρονομία και την κατασκευή επιστημονικών εργαλείων, ενώ από την άλλη είναι αξιωματούχος της Κυρήνης, απεσταλμένος πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, με αιτήματα φοροελαφρύνσεων που αφορούν την περιοχή του και στη συνέχεια πνευματικός εκπρόσωπος της χριστιανικής κοινότητας της χώρας του ως επίσκοπος της Κυρήνης. Ο Συνέσιος είχε συγγράψει 10 φιλοσοφικούς ύμνους, οι οποίοι αποτελούν υπόδειγμα νεοπλατωνικής έκφρασης, ενίοτε υπό χριστιανικό ένδυμα, και 159 επιστολές, οι οποίες είναι ένα πραγματικός ιστορικός θησαυρός, καθώς, αποτυπώνουν με ύψιστη ενάργεια τα της εποχής, όπως την καθημερινότητα του λαού αλλά και τις συνήθειες των ευκατάστατων, τις δημόσιες σχέσεις μεταξύ επιφανών προσώπων με σκοπό την αλληλοϋποστήριξη και τέλος πολύτιμες πληροφορίες για τα φιλοσοφικά ρεύματα αλλά και τα τελετουργικά δρώμενα της εποχής. Πέραν των άλλων με τον Συνέσιο εμφανίζεται το παράδοξο ένας φιλόσοφος που μυήθηκε στα ύψιστα μυστήρια της ύστερης αρχαιότητας από την πλατωνίστρια Υπατία να αποδέχεται να ηγηθεί του χριστιανικού ποιμνίου μιας μεγάλης περιοχής παρά τις εκφρασμένες αντιρρήσεις του για βασικά δόγματα της νέας θρησκείας, όπως εκφράζεται στις επιστολές του προς τον αδελφό του. Ο Συνέσιος φαίνεται μέσα από τις επιστολές του άνθρωπος συναισθηματικός, αυθόρμητος, ενθουσιώδης, αφιερωμένος στη σεβαστή του διδασκάλισσα, την οποία θεωρεί πνευματικό ογκόλιθο, ενώ είναι δεμένος με δεσμά πνευματικού έρωτα με τους εταίρους του, όπως δείχνει ο λατρευτικός τρόπος με τον οποίο τους απευθύνεται.
Έχουν επιλεγεί κάποιες επιστολές του Συνέσιου προς την Υπατία, όπου από τη μία διαγράφονται εκείνες οι πτυχές της Υπατίας, φιλοσοφικές, αστρονομικές και φυσικο-τεχνολογικές, που αποτελούν το κοινό έδαφος ενδιαφερόντων δάσκαλου και μαθητή, και από τη άλλη μπορεί κάποιος να αντιληφθεί το βάθος της προσωπικής τους σχέσης. Τέλος παρατίθενται τμήματα ή ολόκληρες επιστολές του Συνέσιου προς εταίρους του και προς τον αδελφό του Ευόπτιο –επίσης μαθητή της Υπατίας– όπου γίνεται μια συνοπτική αλλά ιδιαίτερα διαφωτιστική αναφορά και περιγραφή της διδασκάλισσάς τους. Η Υπατία χαρακτηρίζεται ρητά στις επιστολές ως καθηγεμών των φιλοσοφίας οργίων, ως εκείνη δηλαδή που ηγείται ως φιλόσοφος πρωθιέρεια τελετουργιών μέσω των οποίων ο σπουδαστής της φιλοσοφίας οδηγείται στο τελικό στάδιο που είναι η απόλυτη ένωση με τη θεϊκή μονάδα.
Μέσα από τις επιστολές του Συνέσιου, εκτός από την απουσία αναφοράς άλλου δασκάλου, είναι φανερή η αγάπη, η εκτίμηση και ο σεβασμός του προς την Υπατία. Της ζητά τη γνώμη για τα έργα του και επίσης τη συγκατάθεση της για τη δημοσίευση τους. Το γεγονός αυτό από μόνο του, εκείνη την εποχή, υποδηλώνει κάτι, μιας και η Υπατία δεν ήταν μόνο μαθηματικός, νεοπλατωνική φιλόσοφος, αστρονόμος, αλλά και γυναίκα; Τι συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν; Είναι αυτό το γεγονός πρωτοποριακό για την εποχή;
Οι σχέσεις των ανθρώπων της εποχής εκείνης όπως και στην αρχαϊκή εποχή της Σαπφούς ή την κλασική του Σωκράτη χαρακτηρίζονται από εκφράσεις με διαφορετικό σημαινόμενο από αυτό της σύγχρονης εποχής. Η παιδεραστία, ο έρωτας του ηλικιωμένου δασκάλου προς τον έφηβο μαθητή, έχει κατά κύριο λόγο πνευματικό περιεχόμενο και δεν πρέπει να συγχέεται με τις ομοφυλοφιλικές σαρκικές σχέσεις, όπου σε κάποια σημεία αναφερόμενος ο Σωκράτης τις χαρακτηρίζει μεγάλη ντροπή. Στο ίδιο πλαίσιο πρέπει να τοποθετηθεί και ο πνευματικός έρωτας του Συνέσιου προς την Υπατία, καθώς ο ίδιος είναι συνεπής οικογενειάρχης, η δε Υπατία δεν φαίνεται να έχει, παρά τη φημολογία για την μοναδική ομορφιά της, κανένα σαρκικό ενδιαφέρον.
Συνήθως, ο ερευνητής στη διάρκεια της έρευνας, «συνομιλεί» με τις πηγές, «απευθύνει» ερωτήσεις και «δέχεται» απαντήσεις. Συνέβη κάτι ανάλογο με εσάς; Αν ναι, τι είδους ερωτήσεις «απευθύνατε» τόσο στην Υπατία όσο και στο Συνέσιο και τι ενδεχομένως «απάντησαν;»
Κατεξοχήν. Στην προσπάθειά μου να δω σε ποια σημεία είναι η πιθανή συνεισφορά της Υπατίας έπρεπε να μελετήσω αναλυτικά τις αρχαίες πηγές και συγκεκριμένα όλα τα έργα του Συνέσιου με επίκεντρο τις επιστολές και τους ύμνους του, την Αλμαγέστη του Κλαύδιου Πτολεμαίου και τα Σχόλια του Θέωνα (όπου συνυπάρχουν και τα δικά της Σχόλια), την έκδοση των Στοιχείων του Ευκλείδη από τον Θέωνα, τα Αριθμητικά του Διόφαντου και τα Κωνικά του Απολλώνιου Περγαίου μαζί με τα Σχόλια του Ευτοκίου Ασκαλωνίτη. «Ρώτησα» τον Συνέσιο για το είδος και το βάθος της σχέσης του με την Υπατία, για τα θέματα που συζητούσαν και τα τελούμενα που έκαναν και μου «απάντησε» σαφέστατα για τον απέραντο σεβασμό του που έφτανε τον πνευματικό έρωτα καθώς και για τη μέθοδο που ακολουθούσε στις συναντήσεις τους. «Ρώτησα» και τους αρχαίους συγγραφείς όπως είχαν «ρωτήσει» και άλλοι σύγχρονοι ερευνητές μέσα από τη συγκριτική τους μελέτη με επικέντρωση στα σημεία που με ενδιέφεραν και η «απάντηση» ήταν συγκεκριμένα χωρία που συγκεντρώνουν τη μεγαλύτερη πιθανότητα να αποτελούν την πολύτιμη παρέμβαση της Υπατίας.
Έχουν διασωθεί επιστολές ή έργα της Υπατίας; Πρωτογενείς πηγές, που να μας φωτίζουν για τη δική της σκέψη, έκφραση, θέση, ιδέες, πεποιθήσεις, ή όλη μας η γνώση για εκείνη τη φωτεινή μορφή, έρχονται από δευτερογενείς και τριτογενείς πηγές; Αν όχι, τεκμηριώνεται μια σαφής και αληθινή γνώση τόσο του προσώπου όσο και του έργου της;
Όπως ήδη είπαμε, λόγω της μη επιβίωσης καμίας επιστολής ή έργου της Υπατίας η μόνη λύση ήταν η μελέτη των παράλληλων πηγών της εποχής της καθώς και των σύγχρονων σχολιαστικών έργων. Δυστυχώς δεν μπορούμε να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για την Υπατία λόγω της έμμεσης φύσης των πηγών μας. Από την άλλη είναι πολύ σημαντικό να έχουμε μια αίσθηση της προσωπικότητάς και των ιδεών της βασισμένοι σε πρωτογενείς πηγές της εποχής της και κυρίως τον Βίο Ισιδώρου του Δαμάσκιου, όπου αποτυπώνονται αρκετές πληροφορίες για αυτήν και το έργο της.
Πολλές φορές στο όνομα της Θρησκείας και του Θεού -του κάθε Θεού- γίνονται μερικά από τα μεγαλύτερα εγκλήματα. Πως είναι δυνατόν οι πιστοί, να μην το αντιλαμβάνονται, με δεδομένο πως από όσο γνωρίζουμε, το σύνολο των θρησκειών διδάσκει και βασίζεται στην αγάπη;
Πάντοτε οι καταστατικές αρχές των ιερών κειμένων δεν μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη, ιδίως όταν έχει περάσει αρκετός καιρός από την αποχώρηση από τον κόσμο του ιδρυτή ή υποτιθέμενου ιδρυτή της κάθε θρησκείας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ενώ το επίκεντρο της διδασκαλίας του βιβλικού Ιησού, όπως αυτή αποτυπώνεται στα Ευαγγέλια, επίσημα και απόκρυφα, είναι η αγάπη, από τη στιγμή όμως που συνοδεύτηκε από την αρχή με την επιχείρηση προσηλυτισμού στη «μοναδική αληθινή θρησκεία» ήταν αναπόφευκτο από τη στιγμή που απέκτησε ο Χριστιανισμός εξουσία να καταλήξει σε εγκλήματα. Το πρόβλημα δηλαδή των θρησκειών και μάλιστα των λεγόμενων Αβρααμικών μονοθεϊστικών θρησκειών είναι η πίστη ότι αυτοί και μόνο αυτοί πρεσβεύουν την αλήθεια, οπότε έχουν την ‘ιερή’ υποχρέωση να τη μεταδώσουν στους άλλους έστω και δια της βίας. Πόσο μακριά βρίσκεται αυτή η αντίληψη από η γραμμή των εθνικών μεσογειακών θρησκειών που αποτυπώνονται με τη φράση του εθνικού Ρωμαίου ιερέα Σύμμαχου του 3ου αιώνα μ.Χ. «Τι σημασία έχει ποια σοφία χρησιμοποιεί ο καθένας μας για να φτάσει στην αλήθεια. Δεν είναι δυνατόν ένας μόνο δρόμος να οδηγεί σε ένα τόσο μεγαλειώδες μυστήριο». Από την άλλη δεν πρέπει να ταυτίζουμε τη βία και τα εγκλήματα της αναδυόμενης νέας θρησκείας με το σύνολο των χριστιανών ή των λογίων της εποχής. Ήδη άλλωστε η μεγάλη πηγή των γεγονότων του θανάτου της, ο χριστιανός Σωκράτης ο Σχολαστικός στην Εκκλησιαστική Ιστορία του αντιμετωπίζει τη σφαγή της Υπατίας ως ένα μεγάλο και αδικαιολόγητο έγκλημα. Αντίθετα ο Κόπτης Ιωάννης Νικίου στο Χρονικόν του εκθειάζει τη σφαγή της ως τη δίκαιη πληρωμή για μια μάγισσα, καθώς ήδη πολλοί συνέδεαν τα Μαθηματικά και την Αστρονομία με τη Μαγεία.
Από την εποχή της Υπατίας -τέλος 4ου μ.Χ. αιώνα- και το μαρτυρικό της θάνατο, δεν έχουν περάσει λίγα χρόνια. Παρόλα αυτά, το σκοτάδι συνεχίζει ακόμη να σκεπάζει πολλά μέρη του σύγχρονου κόσμου. Πως γίνεται να μην έχει αλλάξει αυτό;
Νομίζω ότι ο κύριος λόγος είναι –λυπάμαι που το λέω αυτό– η ίδια η φύση του ανθρώπου, η οποία ίσως και για λόγους επιβίωσης και βιολογικής εξέλιξης εμπεριέχει βία και κατατρόπωση των πιθανών αντιπάλων. Και αυτό δυστυχώς δεν έχει να κάνει με το πόσος χρόνος έχει περάσει μετά το 400 μ.Χ. Απεναντίας επί μια ολόκληρη χιλιετία μετά από τον μαρτυρικό θάνατο της Υπατίας εδραιώνονται οι δύο μεγάλες θεοκρατίες του χριστιανισμού και του ισλαμισμού, όπου το επιστημονικό ιδεώδες και η πρακτική της ανοχής, πλην κάποιων περιόδων εξαίρεσης, βρίσκονται σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με την ιερή πίστη. Μετά από την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό αρχίζουν να πέφτουν μπροστά στον αναδυόμενο ορθολογισμό ένα προς ένα τα θρησκευτικά οχυρά. Έφερε άραγε η ελπίδα που φέρνει η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος το τέλος των ανθρώπινων προβλημάτων; Δυστυχώς όχι και αυτό δημιουργεί το μεγάλο ερώτημα. Πώς είναι δυνατόν ο 20ος αιώνας της κορύφωσης των επιστημονικών επιτευγμάτων να συνοδεύεται από τους καταστρεπτικότερους πολέμους; Σίγουρα σε αυτό δεν φταίει πλέον η θρησκευτική μισαλλοδοξία αλλά αυτό οποίο προαναφέρθηκα, η ανθρώπινη φύση, της οποίας ο ανορθολογισμός είναι κάτι πιο πυρηνικό και βαθύ, απ’ ότι ήλπιζαν οι αισιόδοξοι φιλόσοφοι με αρχή τον Σωκράτη και συνεχιστές τον Σπινόζα και τον Λάιμπνιτς.
Ήταν η επικράτηση του Χριστιανισμού αλλά και άλλων θρησκειών γρήγορη, ανώδυνη και αναίμακτη; Είναι χρονολογικά απόλυτες οι αλλαγές των περιόδων στην ιστορία όπως τις γνωρίζουμε;
Η επικράτηση των δύο βασικών θρησκειών του σύγχρονου μονοθεϊσμού, του χριστιανισμού και του ισλαμισμού κάθε άλλο παρά αναίμακτη ήταν, όπως φαίνεται και από το παρόν παράδειγμα του αιματηρού τέλους της Υπατίας. Ο βίαιος προσηλυτισμός δεν σταματά μπροστά σε τίποτα ούτε στην αφαίρεση της ζωής. Έτσι το πέρασμα από την ελληνική κοσμοθεώρηση στη χριστιανική έγινε μέσα από πολλά και βίαια γεγονότα που εκφράστηκαν με την εκτεταμένη καταστροφή των αρχαίων ιερών και την πλήρη απαγόρευση των λειτουργικών τελετών της ελληνικής θρησκείας. Βιβλία όπως του Pierre Chuvin Οι τελευταίοι εθνικοί και της Catherine Nixey Η εποχή του λυκόφωτος επιχειρούν να δουν επιτέλους την ιστορία αυτού του περάσματος αντικειμενικά και όχι με την παραδοσιακή ματιά της ιστοριογραφίας των νικητών. Αλλά και η συνέχεια μετά από αιώνες δεν ήταν διαφορετική, με τα πολλαπλά εγκλήματα του Καθολικισμού υπό την αρχή της Ιεράς Εξέτασης αλλά και της εξαφάνισης ολόκληρων πολιτισμών στην αμερικανική ήπειρο στο όνομα του χριστιανισμού.
Όσον αφορά την οριοθέτηση των ιστορικών περιόδων σε αρχαία, μεσαιωνική και σύγχρονη είναι κατά κάποιο τρόπο σχηματική, καθώς οι επιδράσεις των νέων ιδεών (είτε οπισθοδρομικών είτε προοδευτικών) αρχίζουν να λειτουργούν στις συνειδήσεις κάποιων πρωτοπόρων προτού αυτές εδραιωθούν στο πλατύ κοινό.
Πήρε δάνεια η νέα θρησκεία από την απερχόμενη, δέχτηκε στους κόλπους της, μερικά από αυτά που πολέμησε; Για ποιους λόγους έγινε αυτό;
Ο χριστιανισμός είναι μια θρησκεία που ξεκίνησε σαν ένα μεγάλο πείραμα συγκρητισμού μεσογειακών παραδόσεων, ιδίως όσον αφορά τη γέννηση ενός θεανθρώπου και τη θυσία και την ανάσταση του, Η γέννηση του Χριστού καθιερώθηκε να γιορτάζεται πάνω στη γέννηση του ανίκητου Ήλιου και του Μίθρα ακριβώς γιατί έχει την ίδια συμβολική και επιπλέον ήταν ανάγκη να σβήσουν οι προηγούμενες ‘ενοχλητικές’ ομοιότητες των παλαιότερων παραδόσεων. Ο Χριστός απεικονίζεται αρχικά ως νέος Ορφέας και ο θάνατος και η ανάσταση του νεκρού θεανθρώπου δεν ήταν κάτι άγνωστο καθώς υπήρχε ήδη η ετήσια επάνοδος από τον Άδη του πληγωμένου Αδώνιδος στη Μικρά Ασία, η ανάσταση του διαμελισμένου Οσίριδος στην Αίγυπτο και η επαναφορά στη ζωή του κομματιασμένου και καταβροχθισμένου από τους Τιτάνες Βάκχου στην Ελλάδα. Δεν ήθελε όμως ποτέ η θρησκεία να αποδεχθεί αυτό που ήταν και είναι πλέον πασιφανές μετά από τις λεπτομερείς μελέτες της ιστορικής ανθρωπολογίας, έφτασε μάλιστα στο σημείο να αποκαλεί τις ομοιότητες που υπήρχαν στα αρχαία πλαίσια με τη νέα θρησκεία σαν προσπάθεια του Διαβόλου να αναιρέσει την απόλυτη υποτιθέμενη καινοτομία του χριστιανισμού. Και ενώ μεταξύ των πρώτων χριστιανικών ομάδων υπήρχαν και οι λεγόμενοι γνωστικοί που έβλεπαν τον χριστικό μύθο σαν μια οδό για την ανθρώπινη τελείωση, επικράτησαν οι οπαδοί της απολυτότητας της μιας αλήθειας καταπνίγοντας πέραν των αρχαίων θρησκειών και εκείνες τις απόψεις που αντιτίθεντο στο επίσημο δόγμα που διαμορφωνόταν, αποκαλώντας τις ως αιρετικές και σατανικές. Ακόμη επειδή ο χριστιανισμός είχε ελάχιστη φιλοσοφική συνιστώσα δανείστηκε κατ’ ανάγκη στοιχεία της ελληνικής φιλοσοφίας, χωρίς τα οποία θα ήταν αδύνατο να επικρατήσει σε ένα χώρο που ήταν ταυτισμένος με τη φιλοσοφία.
Οι ιστορικές σκηνές που παρουσιάζονται στη λογοτεχνία ή στον κινηματογράφο αποδίδουν κάποια πραγματικά γεγονότα, ενώ αποσιωπώνται άλλα. Είναι δε, εξαιρετικά εντυπωσιακές, πράγμα που τις καθιστά περισσότερο δημοφιλείς από τη «βαρετή» και «περίπλοκη» ιστορία των επιστημόνων ιστορικών. Πώς θα διασφαλίσει ο αναγνώστης-θεατής, πως θα λάβει την αντικειμενική ιστορική αλήθεια;
Είναι ζήτημα ενδιαφέροντος του καθενός. Οι περισσότεροι ρέπουν προς τον εντυπωσιασμό και δεν έχουν την ερευνητική διάθεση για την ουσία, οπότε δεν μπορούν παρά να περιορίζονται στη μυθιστορία και τη σχετική φιλμογραφία. Όσοι από την άλλη θέλουν να εισχωρήσουν στην αλήθεια των πραγμάτων αυτοί θα ρουφήξουν καθετί που εμφανίζεται και έχει ως αντικείμενο το πραγματικό περιεχόμενο φιλοσοφικών ή ιστορικών θέσεων.
Η ενασχόληση σας με τη διδασκαλία, σας έχει επηρεάσει ως συγγραφέα; Είναι πιθανό να βάλει φρένο στην ικανότητα του συγγραφέα να αφουγκράζεται τη διαίσθηση του;
Η διδασκαλία, πέραν της προσφοράς γνώσης στη νέα γενιά που συνειδητά ή ασυνείδητα το έχει ανάγκη, είναι ταυτόχρονα και ο καλύτερος τρόπος να μετρήσει ο δάσκαλος κατά πόσο και σε τι βαθμό έχει αφομοιώσει τις ιδέες που προσπαθεί να μεταδώσει και συχνά όλοι οι δάσκαλοι βρισκόμαστε προ εκπλήξεων για το πόσο λίγες πλευρές του αντικειμένου μας έχουμε κάθε στιγμή κατανοήσει.
Ποια η σημαντικότερη παρακαταθήκη της Υπατίας για το μέλλον;
Ο αγώνας και η επιμονή για κατανόηση του εαυτού μας και του κόσμου που μας περιβάλλει χωρίς παρωπίδες και χωρίς κανένα συμβιβασμό που επιβάλλεται από τα όποια κέντρα εξουσίας.
Ποιος τελικά ορίζει το σωστό και το λάθος το δίκαιο και το άδικο, το ηθικό και το ανήθικο; Ποιος θα έπρεπε να το ορίζει;
Κατά τη γνώμη μου η αλήθεια, τι δίκαιο και η ηθική είναι αντικειμενικά και μπορεί κάποιος να τα προσεγγίζει όλο και περισσότερο μέσα από τον ορθό λόγο και την ενσυναίσθηση. Κάθε προσπάθεια όμως ‘οριστικού’ ορισμού τους έχει τον σπόρο του αυταρχισμού και της μισαλλοδοξίας καθώς έχει ως συνέπεια ‘ιερούς αγώνες’ για την επιβολή τους.
Ποιο θεωρείτε το σημαντικότερο πρόβλημα της εποχής της Υπατίας και ποιο της δικής μας;
Το ανθρώπινο πρόβλημα παραμένει πάντα το ίδιο. Να καταλάβει ο άνθρωπος τον εαυτό και τον κόσμο και να μπορέσει να ζήσει κατά το δυνατόν ειρηνικά με τους ομοίους του, παραμερίζοντας κατά το δυνατόν τα εγωιστικά του συμφέροντα.
Τι ετοιμάζετε για το μέλλον;
Αυτό που ετοιμάζω είναι εκλαϊκευμένες αλλά ακριβείς αποδόσεις φιλοσοφικών θεωριών και επιστημονικών ζητημάτων ώστε να γίνει κατανοητή η αξία τους σε όσο το δυνατόν περισσότερο κόσμο. Επίσης έχω στόχο τον εμπλουτισμό της αντίληψης του σύγχρονου ανθρώπου για κείμενα που λειτούργησαν κομβικά στην εποχές-μεταίχμια όπως το τέλος του αρχαίου κόσμου καθώς και το τέλος του λεγόμενου Μεσαίωνα. Η τελευταία περίοδος έχει εξαιρετικές φιλοσοφικές φωνές στον χώρο του πολιτικά φθίνοντος Βυζαντίου που θα έπρεπε να γίνουν περισσότερο γνωστές.
Ο Μάρκος Δενδρινός είναι καθηγητής Πληροφορικής και Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας & Συστημάτων Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. Έχει συγγράψει βιβλία πληροφορικής, μία αναλυτική μελέτη του πλατωνικού Παρμενίδη, μία επιστημονική μελέτη για την εκτίμηση των ημερομηνιών γέννησης, θανάτου και ανάστασης του βιβλικού Ιησού, ιστορικά επίμετρα σε μεταφράσεις έργων της Αναγέννησης, επιστημονικές δημοσιεύσεις και κεφάλαια συλλογικών τόμων σε θέματα πληροφορικής, αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας καθώς και ιστορίας επιστημονικών και φιλοσοφικών ιδεών κατά την περίοδο του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
