Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης για τη θέση της γυναίκας – Γράφει ο Θανάσης Μουσόπουλος.
Ο ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ
Για τη θέση των γυναικών στην αρχαία Ελλάδα τα περισσότερα στοιχεία που διαθέτουμε είναι κυρίως για την Αθήνα και τη Σπάρτη. Στην κλασική εποχή, στην Αθήνα η γυναίκα δεν είχε νομικά και πολιτικά δικαιώματα, ήταν εξαρτημένη από τον πατέρα και στη συνέχεια από τον σύζυγο. Από την άλλη μεριά, στη Σπάρτη η γυναίκα είχε περισσότερα δικαιώματα και γυμναζόταν όπως οι άνδρες.
Υπάρχουν σε ορισμένες πόλεις διαφορετικές πρακτικές, όπως σύμφωνα με τον νόμο της Γόρτυνας της Κρήτης, όπου οι γυναίκες έχουν το δικαίωμα να κατέχουν περιουσία, να τη διαχειρίζονται και φυσικά να κληρονομούν.
Παρουσιάζει πολύ ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο δύο μεγάλοι φιλόσοφοι αναφέρονται στη θέση της γυναίκας, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Στη σημερινή Ημέρα της Γυναίκας, αφού πούμε λίγα λόγια για το έργο τους θα αναφερθούμε στις θέσεις τους.
*
Ο Πλάτων, μεγάλος όχι μόνο φιλόσοφος αλλά και τεχνίτης του λόγου. Γεννήθηκε το 428 / 9 π.Χ. στην Αθήνα από αριστοκρατική γενιά. Πήρε μουσική και γυμναστική παιδεία και ασχολήθηκε με την τραγική ποίηση. Αφότου γνώρισε το Σωκράτη δεν ασχολήθηκε ξανά με τη λογοτεχνία. Ως το θάνατό του, 347 π.Χ., ασχολήθηκε με τη διδασκαλία και τη συγγραφή. Έγραψε πολλά έργα και επιστολές, από τα οποία 36 έργα θεωρούσαν οι αρχαίοι γνήσια και 13 επιστολές.
Πολλές είναι οι θεωρίες και προσεγγίσεις των φιλοσοφικών προβλημάτων από τον Πλάτωνα. Βασική είναι η θεωρία των ιδεών, όπου διαίρεσε τον κόσμο σε δύο επίπεδα, στον κόσμο των αισθητών και στον κόσμο των ιδεών, στις υλικές και άυλες οντότητες. Στον κόσμο των ιδεών ταυτίζεσαι με το τέλειο, καθώς όμως γίνεσαι άνθρωπος αποκόπτεσαι από το απόλυτο, γι’ αυτό η γνώση είναι ανάμνηση. Όσον αφορά τον ηθικό τρόπο διαβίωσης των ανθρώπων, υποστήριζε τη δημιουργία εξ υπαρχής μιας τέλειας πολιτείας, όπου θα διαπαιδαγωγούνταν σωστά όλοι οι πολίτες.
Στο έργο «Πολιτεία» περιγράφει ο Πλάτων το όραμά του, στο Ε βιβλίο § 455 σε μετάφραση Ιωάννη Γρυπάρη διαβάζουμε:
«Γνωρίζεις λοιπόν τώρα τίποτ᾽ απ᾽ όσα καταγίνουνται οι άνθρωποι, που να μην έχουν οι άντρες όλες αυτές τις ιδιότητες σε πολύ ανώτερο βαθμό από τις γυναίκες; ή να καθόμαστε να μακρολογούμε αναφέροντας την υφαντική και την επιτηδειότητα για κάτι γλυκίσματα και μαγερέματα, όπου δα κάτι φαίνουνται να είναι οι γυναίκες, και όπου θα ήταν η μεγαλύτερή τους ντροπή [455d] να πέφτουν κάτω από τους άντρες; […] Ώστε και άντρας και γυναίκα είναι το ίδιο ικανοί να φρουρούν την πόλη, με μόνη τη διαφορά πως είναι δυνατότερος ή αδυνατότερος ο ένας από τον άλλο».
Ο Πλάτων σε πολλά σημεία των κειμένων του υποστηρίζει ότι η μόνη διαφορά μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας είναι η βιολογική. Σε όλα τα άλλα, τα φυσικά χαρίσματα και οι αρετές είναι κοινά στα δύο φύλα.
Γίνεται κατανοητό πώς οραματιζόταν την «ιδανική πολιτεία». Όπως γράφει η βρετανίδα φιλόσοφος Julia Elizabeth Annas (γενν. 1946), που ασχολήθηκε σε πολλά βιβλία με τον Πλάτωνα και το έργο του, «Ο ριζοσπαστισμός και η πρωτοτυπία του Πλάτωνα συνίσταται στη στάση που κρατά απέναντι στις γυναίκες. Αποτελεί εκπληκτική καινοτομία να πιστεύει κανείς ότι οι κοινωνικοί ρόλοι των γυναικών δεν είναι φύσει, αλλά ότι οι γυναίκες μπορούν να κάνουν ό,τι κάνουν και οι άνδρες».
*
Ο μαθητής του Πλάτωνα Αριστοτέλης χάραξε τον δικό του δρόμο. Γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής το 384 π.Χ. και ο πατέρας του λεγόταν Νικόμαχος και ήταν γιατρός στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Γ΄. Ήταν βιβλιοφάγος, τα ιατρικά βιβλία τού ήταν οικεία. Το 367 π.Χ. σε ηλικία 17 ετών φτάνει στην Αθήνα, να σπουδάσει στην Ακαδημία. Τότε ο Πλάτων έλειπε στη Σικελία, το δεύτερο ταξίδι του. Στην Ακαδημία συναντιόντουσαν διαφορετικές προσωπικότητες. Εκεί ο Αριστοτέλης συνάντησε τον Εύδοξο τον Κνίδιο, μαθηματικό, αστρονόμο και γεωγράφο, που κατά την απουσία του Πλάτωνα διεύθυνε την Ακαδημία. Ο Αριστοτέλης δέχτηκε την επιστημονική επίδραση του Εύδοξου και όχι την ποιητική του Πλάτωνα. Όταν επιστρέφει ο Πλάτωνας, ήταν πάνω από 60, ο Αριστοτέλης κοντά στα 20, ο δάσκαλος θαυμάζει την οξύνοια του νεαρού. Λέγεται ότι τον ονόμασε «ο νους», καθώς και «αναγνώστη». Για 20 χρόνια φοιτά και μέσα από συγκρούσεις με τις πλατωνικές ιδέες διαμορφώνει τις απόψεις του. Μετά τις σπουδές, είχε αναλάβει επιστημονική έρευνα και διδασκαλία. Εκτός των άλλων ο Αριστοτέλης ήταν δάσκαλος του εφήβου Αλέξανδρου. Έγραψε πάμπολλα και ποικίλα έργα, θεμελιώνοντας πολλές επιστήμες.
Το 323 π.Χ. όταν μαθεύτηκε ο θάνατος του Αλεξάνδρου – ο Αριστοτέλης εκείνη την περίοδο ζούσε στην Αθήνα, την οποία εγκαταλείπει – πηγαίνει στη Χαλκίδα, όπου πεθαίνει το 322 π.Χ. Έφυγε από την Αθήνα «για να μην σφάλουν για δεύτερη φορά εναντίον της φιλοσοφίας, εννοώντας το Σωκράτη».
Ο Αριστοτέλης, λειτουργώντας περισσότερο ως επιστήμονας με το λογικό, διαφωνούσε σε μερικά βασικά θέματα με τον δάσκαλό του, τον Πλάτωνα, όπως για τη θεωρία των ιδεών και την πολιτεία. Διαφοροποιείται επίσης και όσον αφορά τη θέση της γυναίκας.
Ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» γράφει: «Είναι αναγκαίο πρώτα να συνδυάζονται όσα δεν μπορούν να υπάρξουν χωριστά, όπως το αρσενικό με το θηλυκό για την αναπαραγωγή… και το εκ φύσεως άρχον με το εκ φύσεως αρχόμενο για την από κοινού επιβίωσή τους… Η φύση τώρα έχει ξεχωρίσει το θηλυκό από το υπόδουλο… αλλά στους βαρβάρους δεν γίνεται διάκριση μεταξύ δούλου και γυναίκας. Ο λόγος είναι ότι σ’ αυτούς απουσιάζει το φύσει άρχον και επομένως οι μεταξύ τους επαφές είναι επαφές δούλης και δούλου». (Πολιτικά 1225a 26-1225b 8) «Με κάποιες εξαιρέσεις το αρσενικό από τη φύση μπορεί να κυριαρχήσει καλύτερα επί του θηλυκού, και το ίδιο ισχύει για το μεγαλύτερο σε ηλικία και το τελειότερο σε σχέση με το νεότερο και το ατελές. Μπορεί στα περισσότερα πολιτειακά πολιτεύματα οι κυβερνώντες και οι κυβερνώμενοι να αλλάζουν θέσεις… η κυριαρχία, ωστόσο, του αρσενικού επί του θηλυκού είναι σταθερή». (Πολιτικά, 1259b 1-10 , μτφρ: Β. Κάλφα).
Ο ομότιμος καθηγητής καρδιολογίας Δημ. Α. Σιδέρης στο άρθρο του «Γυναίκα, κατώτερο ή ανώτερο ον;» (10/3/2020) γράφει: «Ο Αριστοτέλης απηχώντας την κρατούσα αντίληψη της εποχής του, τοποθετεί τη γυναίκα κάτω από τον άνδρα. Η εξουσία του άνδρα στη γυναίκα εκφράζει την αρχή (πολιτική) που ασκείται σε ελεύθερα και ισότιμα όντα. Η εξουσία του πατέρα στο τέκνο δηλώνει την αρχή (βασιλική) που ασκείται σε ελεύθερα, αλλά όχι ισότιμα όντα Τέλος η εξουσία του κυρίου στο δούλο παραπέμπει στην αρχή (δεσποτική) που ασκείται σε μη ελεύθερα όντα. Κι όμως, γνώριζε πως ο δάσκαλός του Πλάτων, θεωρούσε τη γυναίκα ισότιμη με τον άνδρα. “Τὰς μὲν γυναῖκας οἲεται (Σωκράτης) δεῖν συμπολεμεῖν καὶ παιδείας μετέχειν τῆς αυτῆς τοῖς φύλαξιν τὰ δ΄ ἃλλα τοῖς ἒξωθεν πεπλήρωκε τὸν λόγον καὶ περὶ τῆς παιδείας“. Να πολεμούν οι γυναίκες και να λαμβάνουν την ίδια παιδεία με τους φύλακες. Κι ο απόηχος αυτής της αντίληψης συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Οι 2,5 χιλιετίες που στηρίζουν μια τέτοια δοξασία είναι αρκετές για να αποτελέσουν απόδειξη της αλήθειας της;».
Ο Jostein Gaarder στο βιβλίο του «Ο Κόσμος της Σοφίας» σχολιάζει: «Είναι εκπληκτικό και ταυτόχρονα λυπηρό το γεγονός ότι ένας τόσο έξυπνος άνθρωπος μπόρεσε να κάνει τέτοια χοντρά λάθη, όσον αφορά στις σχέσεις των δύο φίλων. Δείχνει, όμως, δύο πράγματα: πρώτον, ότι ο Αριστοτέλης δεν είχε πείρα από τη ζωή των γυναικών και των παιδιών, και δεύτερον, πόσο στραβά μπορούν να πάνε τα πράγματα, όταν οι άντρες διεκδικούν για τον εαυτό τους την αποκλειστικότητα στη φιλοσοφία και στην επιστήμη». (σελ. 148).
Κλείνουμε με τη «Γυναίκα» του Νίκου Καββαδία:
Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία. / Παίξε στον άνεμο τη γλώσσα σου και πέρνα. /Αλλού σε λέγανε Γιουδήθ, εδώ Μαρία. / Το φίδι σκίζεται στο βράχο με τη σμέρνα.
Από παιδί βιαζόμουνα, μα τώρα πάω καλιά μου. / Μια τσιμινιέρα με όρισε στον κόσμο και σφυρίζει. / Το χέρι σου, που χάιδεψε τα λιγοστά μαλλιά μου,/ για μια στιγμή αν με λύγισε, σήμερα δε με ορίζει.
[…] Βαμμένη. Να σε φέγγει φως αρρωστημένο. / Διψάς χρυσάφι. Πάρε, ψάξε, μέτρα. / Εδώ κοντά σου, χρόνια ασάλευτος να μένω / ως να μου γίνεις Μοίρα, Θάνατος και Πέτρα.
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
