Μαίρη Πετρολιά – Αμανίτη – Η μάσκα της Γελλώς.

 Το νέο σας βιβλίο το οποίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μέθεξις, έχει τίτλο «Η μάσκα της Γελλώς». Δανειστήκατε το όνομα από την Ελληνική Μυθολογία. Για ποιους λόγους έγινε αυτό και για ποιους λόγους επιλέχθηκε η Γελλώ;

   Οι γυναίκες-τέρατα της Ελληνικής Μυθολογίας, οι μύθοι και οι δοξασίες που αναφέρονται σε αυτές, παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τη Γελλώ, ως μια από τις λιγότερο γνωστές, την είδα σαν πρόκληση, όταν διαπίστωσα πως ήδη κατά την αρχαιότητα αναφέρεται σε ποιήματα της Σαπφώς. Από τότε μέχρι και σήμερα, ειδικά σε ορισμένες περιοχές της χώρας μας, όπως π.χ. στις Κυκλάδες και σε απομακρυσμένα χωριά της νότιας Κρήτης, εξακολουθούν να ισχύουν δοξασίες που την αφορούν. Η ύπαρξή της απασχόλησε αρκετά Γερμανούς, κυρίως, κλασικούς φιλοσόφους και ποιητές, πχ τον Γκαίτε. Η απεικόνιση της μορφής της, σε αντίθεση με εκείνες άλλων γυναικών-τεράτων, όπως είναι π.χ. η Μέδουσα, οι Ερινύες, οι Άρπυες κλπ, είναι σχεδόν ανύπαρκτη.

Η Γελλώ, την οποία η Σαπφώ χαρακτηρίζει «άωρη νεκρή» καθώς πέθανε άτεκνη σε νεαρότατη ηλικία, θεωρείτο κατά την Ελληνική Μυθολογία η προσωποποίηση του μίσους ενάντια σε νεογέννητα βρέφη. Για τον λόγο αυτό την επέλεξα ως την καταλληλότερη για την υπόθεση του μυθιστορήματός μου τραγική μυθική φιγούρα. Την οδήγησα με τη φαντασία μου να διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στη ζωή της κεντρικής ηρωίδας μου, της Ευτυχίας.

Το μυθιστόρημα παρουσιάζει πολλές ζωές στην πορεία του χρόνου, με τέτοιο τρόπο που μπορούμε μέσω της ανάγνωσης σκέψεων, επιστολών κλπ να κατανοήσουμε σε βάθος τους ήρωες. Οι ήρωες που ενώ είναι απλοί και καθημερινοί, παλεύουν στη δίνη της πολυπλοκότητας των σχέσεών τους. Είναι τελικά τόσο δύσκολες οι ανθρώπινες σχέσεις;

Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι, νομίζω, οι πιο δύσκολες εξισώσεις που καλείται να λύσει στη διάρκεια της ζωής του ο άνθρωπος, ως όν κατεξοχήν κοινωνικό. Τόσο εξωγενείς παράγοντες, όπως πχ ο χρόνος, τα γεγονότα, το περιβάλλον, οι συγκυρίες κλπ όσο και η ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων, επηρεάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις καθοριστικά. Οι συνέπειες στην πλειονότητά τους είναι απρόβλεπτες, συχνά αδόκητες, από ευχάριστες έως εξαιρετικά δυσμενείς.

Χωρίς να έχω καμία σχέση με την επιστήμη της Ψυχολογίας, παιδιόθεν με απασχολούσε η παρατήρηση που αφορούσε τις σχέσεις των ανθρώπων. Καταγράφονταν στο μυαλό μου λέξεις, κινήσεις, καταστάσεις χωρίς να το επιδιώκω. Μιλούσα λίγο, έβλεπα πολύ, σε βάθος. Έκανα συνειρμούς, προβληματιζόμουν.

Πολλές από αυτές τις παρατηρήσεις μου θα τις συναντήσει ο αναγνώστης να αναπτύσσονται στο μυθιστόρημά μου. Αναφέρω χαρακτηριστικά τις λυκοφιλίες. Τον περασμένο αιώνα  διεδραμάτιζαν σημαντικότατο ρόλο στις αθρώπινες σχέσεις στο πλαίσιο μικρών, κλειστών κοινωνιών, όπου η έξωθεν ενημέρωση ήταν στα πρώτα της βήματα (ένα ραδιόφωνο για ολόκληρο χωριό).

«Η μάσκα της Γελλώς», ένα βιβλίο, το οποίο πραγματεύεται τις αστείρευτες δυνάμεις που κρύβουμε μέσα μας, ένα βιβλίο που «μιλά δυνατά» για τη διαφορετικότητα. Για ποιους λόγους επιλέξατε να μιλήσετε για αυτό το θέμα;

Τι πιο σύνηθες από τη διαφορετικότητα; Όλοι δεν είμαστε διαφορετικοί από τον άλλον; Η διαφορετικότητα είναι ο αρχαιότερος σύντροφος του ανθρώπου, άσχετα από το γεγονός ότι     στις μέρες μας ασχολούμαστε εντονότερα με τον διαρκώς αυξανόμενο αριθμό εκφάνσεών της. Αυτό παρατηρείται στις ανεπτυγμένες κυρίως, κοινωνίες που έχουν επιτύχει, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο να αντιμετωπίζουν τα βασικά προβλήματα των μελών τους.

Στη δεκαετία του 50, στην οποία ανάγονται τα πρώτα, κυρίως, κεφάλαια του μυθιστορήματος, η διαφορετικότητα όπως την εννοούμε σήμερα είχε περιεχόμενο  ιδιαίτερα στενό. Περιοριζόταν σε περιπτώσεις που «έβγαζαν μάτι», όπως θα λέγαμε. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο συγκεκριμένα σε απομονωμένες κοινωνίες ανθρώπων με στοιχειώδη μόρφωση και περιορισμένες για τους περισσότερους δυνατότητες επικοινωνίας με τον ευρύτερο κόσμο, η διαφορετικότητα ήταν συνώνυμη με το κακό, ενέπνεε φόβο, πρόσφερε έδαφος για να ευδοκιμήσει το μίσος. Αυτά και άλλα παρεμφερή συναισθήματα που νιώθει ο άνθρωπος σε πολλές φάσεις της ζωής του, με ενδιαφέρουν. Με προκαλούν. Τα προσεγγίζω από διαφορετικές οπτικές γωνίες δια μέσου των απλών, συνηθισμένων ή μη, χαρακτήρων του μυθιστορήματός μου.

Ένα βιβλίο επίσης που πραγματεύεται την αποδοχή, την αγάπη σε όλες της τις εκφάνσεις, τα ανθρώπινα όρια, τις αντοχές. Υπάρχουν σημεία που αναφέρονται σε πραγματικά γεγονότα, βιώματα, ακούσματα ή μήπως ολόκληρη η πλοκή είναι αποτέλεσμα μυθοπλασίας;

Η αγάπη σε όλες τις εκφάνσεις της, η αποδοχή, οι αντοχές, τα ανθρώπινα όρια είναι έννοιες συνυφασμένες με τη ζωή μας. Σε αρκετά σημεία του μυθιστορήματος χρησιμοποίησα κυρίως εικόνες, καθώς και ακούσματα που έχουν σχέση με την πραγματικότητα. Ως σύλληψη το μυθιστόρημά μου «Η μάσκα της Γελλώς» είναι πέρα για πέρα αποτέλεσμα μυθοπλασίας. Μου αρκεί μια λέξη για να στήσω ένα ολόκληρο μυθιστόρημα. Εν προκειμένω, η λέξη-κλειδί ήταν η συνηθισμένη λέξη: «ευτυχία». Κέντρισε το μυαλό μου όχι σαν η πολυσυζητημένη γνωστή έννοια. Τη σκέφτηκα ως γυναικείο όνομα. Με απασχόλησε ως ένα θηλυκού γένους άτομο που ονόμασα Ευτυχία. Συγκεκριμένα, συνάντησα κάποτε μια γυναίκα με το όνομα Ευτυχία. Δεν ανταλλάξαμε ούτε μία λέξη, τυπώθηκαν όμως στη μνήμη μου δύο στοιχεία που την αφορούσαν: Η εξαιρετική μαχητικότητα που διέθετε και η φοβερή ασχήμια της.

Από τη στιγμή που έφερα στο νου μου την εικόνα της, το μυθιστόρημα είχε ήδη πάρει τον δρόμο του.

Οι ήρωες παλεύουν να βρουν τη θέση τους στον κόσμο, ένα κόσμο ο οποίος αλλάζει με βραδείς ρυθμούς. Παρακολουθούμε μια κοινωνία, η οποία σε κάποια θέματα δεν έχει σημαντικές διαφορές από τη δική μας. Μια κοινωνία, της οποίας ο νους σε ο,τι αφορά το ξένο δεν εξελίχτηκε και πολύ. Θεωρεί ακόμη – σε μεγάλο βαθμό, όπως στις πρωτόγονες κοινωνίες – το καθετί ξένο εχθρικό και το κάθε διαφορετικό, μιαρό. Πόσο εύκολο είναι αυτό να αλλάξει;

Πόσο εύκολο είναι να αλλάξουν τα πηγαία συναισθήματα των ανθρώπων; Στις προηγμένες κοινωνίες, σε μια από τις οποίες έχουμε την τύχη να ζούμε και εμείς, η αλλαγή στην αντιμετώπιση του «ξένου ως εχθρικού και του κάθε διαφορετικού ως μιαρού», συντελείται με διαβαθμισμένη ταχύτητα. Σε ορισμένες χώρες και περιοχές η αλλαγή είναι ταχεία, σε άλλες εξελίσσεται με βραδύτατους ρυθμούς, αλλού παρατηρούμε να εκδηλώνονται ανησυχητικά έως απογοητευτικά πισωγυρίσματα.

Εάν και εφόσον ο ρυθμός αλλαγής της κοινωνίας εναρμονιστεί παντού, τότε θα αλλάξει δραστικά η αντιμετώπιση του διαφορετικού ως εχθρικού ή μιαρού. Εύχομαι στο απώτερο μέλλον αυτό να πραγματοποιηθεί. Το βλέπω δυσχερές να επιτευχθεί στο εγγύς μέλλον.

Το ατύχημα της Ευτυχίας -αν κατά κάποιο τρόπο υπήρξε ανάληψη ευθύνης – είναι ένα γεγονός που συνήθως αντίστοιχά του «βαπτίζονται» από την κοινωνία με φράσεις όπως: «Έβαλε ο διάολος το ποδάρι του», «κακιά στιγμή», «βρέθηκε σε λάθος μέρος τη λάθος στιγμή». Εκφράσεις που χρησιμοποιούνται ευρέως για να ονομαστεί ο αποδιοπομπαίος τράγος, να κουβαλήσει εκείνος τη δική μας αμέλεια ή έλλειψη προσοχής. Είναι το γεγονός αυτό δείκτης μιας κοινωνίας η οποία αρνείται να ενηλικιωθεί με όλα τα επακόλουθα που ταλανίζουν την καθημερινή μας ζωή;

Το όγδοο κεφάλαιο του μυθιστορήματός μου αναφέρεται εκτενώς σε μια από τις εκφράσεις που επισημαίνετε. Συγκεκριμένα έχει τίτλο «Κακιά στιγμή».

Ο όρος «ενηλικίωση» μιας κοινωνίας είναι ευρύτατος και σε μεγάλη έκταση υποκειμενικός. Μην ξεχνάμε, ότι οι σοβαρότερες αξιόποινες πράξεις ανέκαθεν διαπράττονται από ενηλίκους. Εγώ θα επιμείνω στην ανάληψη ευθύνης. Η ανάληψη ευθύνης ειδικά για ατυχήματα, όπως εκείνο που σημάδεψε τη ζωή της Ευτυχίας, προϋποθέτει θάρρος και δύναμη ψυχής από εκείνον που την αναλαμβάνει. Παρόμοιες ιδιότητες συνήθως, δεν χαρακτηρίζουν την πλειοψηφία των ανθρώπων.

H Alison Miller – ψυχολόγος – σε κάποια από τα βιβλία της μίλησε για ένα πρόσωπο το οποίο παρουσιάζεται την κατάλληλη στιγμή στη ζωή ανθρώπων που βρίσκονται σε δύσκολες καταστάσεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση της Ευτυχίας, η θεία της η Γιολάντα, η οποία ζούσε στο «περιθώριο» της οικογένειάς της. Ο άνθρωπος αυτός, λειτουργεί ως κυματοθραύστης, ως ασφαλές λιμάνι. Αποστολή του -δίχως να το γνωρίζει- είναι να δώσει την αγάπη που λείπει, τη ζεστασιά, την αποδοχή, την αγκαλιά και το πρώτο φύσημα, ώστε το άτομο να πιστέψει στον εαυτό του και να βρει το δρόμο που τελικώς του αξίζει. Υπήρξε κάποιος τέτοιου είδους άνθρωπος στην πορεία της δικής σας ζωής;

Ο «από μηχανής θεός» ενυπάρχει στη φύση του ανθρώπου ως αδύναμου όντος. Η ηρωίδα μου Ευτυχία, παρά τη φοβερή ατυχία της στάθηκε στη ζωή της τυχερή, όπως ομολογεί η ίδια. Αρκετοί άνθρωποι τη στήριξαν και τη βοήθησαν. Μια από τους σημαντικότερους ήταν και η πληγωμένη ψυχικά θεία της, η Γιολάντα.

Όσον αφορά στη δική μου τη ζωή, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας, σημειωτέον, το έχω ήδη διανύσει, ελάχιστα ενδιαφέρει, νομίζω, εάν σημειώσω ότι στην πορεία της στηρίχτηκα κυρίως στον εαυτό μου, όσο και αν θεωρηθεί αυτό εγωιστικό. Στον εαυτό της στηρίχτηκε πρώτιστα και η Ευτυχία, έστω και αν στο τέλος ένιωσε το βάρος ασήκωτο.

Η γνώμη των άλλων είναι κάτι που απασχολεί σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο τις μικρές κοινωνίες που παρουσιάζει το βιβλίο. Πολλές φορές η αποδοχή τέτοιου είδους κοινωνικών συμβάσεων επηρεάζει ακόμη και την εκδήλωση της γονικής αγάπης, σε μεγάλο μάλιστα βαθμό. Για ποιους λόγους κατά τη γνώμη σας γίνεται αυτό, ενώ θα έπρεπε η γονική αγάπη να είναι δεδομένη, απαλλαγμένη από κάθε είδους αντίτιμο, ανιδιοτελής, αστείρευτη και άνευ όρων; Μια «πελώρια μοναδική αγκαλιά αγάπης» όπως γράφετε χαρακτηριστικά σε κάποιο σημείο του βιβλίου; 

Η γονική αγάπη πρέπει, και ορθά, να είναι απαλλαγμένη από κάθε είδους αντίτιμο. Να παραχωρείται και να εκδηλώνεται ανεπηρέαστη από τη γνώμη τρίτων, και τη θεώρηση που αυτοί εξωτερικεύουν, ιδιαίτερα όταν συντρέχουν καταστάσεις οι οποίες αφορούν σε τραγικά γεγονότα όπως περιγράφονται στο βιβλίο. Η ψυχοσύνθεση κάθε ανθρώπου, συγκεκριμένα κάθε μάνας είναι όμως διαφορετική. Νομίζω ότι η ζωή, οι αντιδράσεις και ο ψυχικός κόσμος της Σταυρούλας ως μητέρας προσφέρουν ευρύ πεδίο ενασχόλησης για ψυχολόγους. Την τοποθετώ ανάμεσα στους βασικούς ήρωες  του μυθιστορήματός μου. Ως πρόσωπο αδύναμο, εξαρτημένο από τη θρησκεία και το ερωτικό πάθος, έδρασε με τρόπο που θεωρώ απόλυτα συμβατό με τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά  της.

Εκτός από την πολύ ενδιαφέρουσα πλοκή, εντύπωση προκαλούν οι εξαιρετικές περιγραφές των τόπων. Είχατε επισκεφτεί τη Σύρο ή την Αντίπαρο πριν τη συγγραφή; Υπήρχε κάποιος ιδιαίτερος λόγος που επιλέχτηκαν τα νησιά αυτά ή μήπως απλώς βοηθούσε την πλοκή; 

Επισκέφτηκα τη Σύρο για πρώτη φορά πριν είκοσι πέντε περίπου χρόνια. Απέπνεε έναν ιδιαίτερο αέρα αρχοντιάς. Με μάγεψε. Ακολούθησαν και άλλες επισκέψεις. Κάθε φορά ανακάλυπτα κάτι καινούργιο, με περίμενε άλλη μια έκπληξη.

Το αντιστάθμισμα στη χαμένη ομορφιά της Ευτυχίας ήταν η εκπαίδευση. Αυτή κάλλιστα μπορούσε να της την εξασφαλίσει η ιδιαίτερη πατρίδα του ανοιχτόμυαλου πατέρα της που ήταν -συμπτωματικά- η Ερμούπολη. Όσο για την περιγραφή της θεωρώ ότι μπορεί να την πετύχει ο καθένας. Εμπνέει, βλέπετε. Εμπνέει… Στην Αντίπαρο πήγα το χίλια εννιακόσια πενήντα εννέα,  ύστερα από ολιγοήμερη παραμονή στην Πάρο. Ήταν ένας πανέμορφος,  αλλά σχεδόν άγνωστος προορισμός εκείνη την εποχή. Με συνεπήρε η περιορισμένη έκτασή της, το παράξενο συναίσθημα του να βρίσκεται κάποιος πολύ κοντά και ταυτόχρονα πολύ μακριά από τα αναγκαία. Γράφοντας το μυθιστόρημα ήρθε στο νου μου ως το πλέον κατάλληλο αρχικό πεδίο δράσης των απλών ανθρώπων -ηρώων του μυθιστορήματος- λόγω της απομόνωσής της.

«Η μάσκα της Γελλώς» είναι ένα βιβλίο που παρά τον όγκο των σελίδων -περίπου 550- σε καμία περίπτωση δεν κουράζει τον αναγνώστη, είναι ένα βιβλίο, μια πλοκή, που δίνει ζωή στην ιστορία που αφηγείται. Πόσο εύκολο είναι να επιτευχθεί κάτι τέτοιο, τι είδους αποτέλεσμα είναι;

Διαφωνώ ριζικά ως προς την τάση να γράφονται όλο και πιο μικρά σε έκταση μυθιστορήματα με άλλοθι το επιχείρημα κυρίως της σφιχτής περιεκτικότητας. Έχω την αίσθηση ότι χάνεται με τον τρόπο αυτό η μαγεία, στραγγαλίζεται ο μύθος, οδηγείται ο συγγραφέας σε ένα όχι αβίαστο είδος γραφής. Ο μύθος, κατά την άποψή μου, δεν μπορεί να διολισθήσει σε προαποφασισμένη έκταση. Είναι αναγκαίο να κυλάει ομαλά, με οδηγό την έμπνευση. Αρκεί να κρατάει ζωντανό το ενδιαφέρον του αναγνώστη, να τον συμπαρασύρει μέχρι το τέλος. Το μόνο μειονέκτημα ενός τέτοιου μυθιστορήματος είναι το βάρος του βιβλίου, ιδιαίτερα για όσους συνηθίζουν να διαβάζουν στο κρεβάτι.

Η συγγραφή εκτεταμένου  συναρπαστικού μυθιστορήματος δεν αποτελεί καθόλου εύκολη υπόθεση. Η ψυχική ανάταση που προσφέρει στον συγγραφέα, η έμπνευση που είναι συνεχής και αστείρευτη, συνταράσσουν  τον συγγραφέα, τον απαγκιστρώνουν από την καθημερινότητά του. Ταυτόχρονα, απαιτείται από αυτόν επιμονή και υπομονή.

«Ο άνθρωπος γίνεται καλύτερος όταν του δείξεις ποιος είναι», έλεγε ο Τσέχοφ. Μπορεί η λογοτεχνία να μας αλλάξει; 

Πιστεύω ότι ο τρόπος με τον οποίο σκέφτεται και συμπεριφέρεται ο άνθρωπος καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τον χαρακτήρα, τις καταβολές και το ευρύτερο περιβάλλον του. Η λογοτεχνία να μας επηρεάσει μπορεί μόνο, και κατά τον α ή β τρόπο, μέχρι του σημείου που θα της το επιτρέψει ο καθένας.

Τι σημαίνει ευτυχία; Πως μπορούμε να νιώσουμε ευτυχισμένοι;

Για τον κάθε άνθρωπο σημαίνει κάτι διαφορετικό. Για τον α είναι συνώνυμη με τον πλούτο, για τον β σημαίνει δόξα, για τον γ  προσφορά, για τον ε επαγγελματική καταξίωση, για τον στ να είναι ερωτευμένος κ.ο.κ. Πάντως, για την ηρωίδα μου η ευτυχία ισοδυναμούσε με το να αξιωνόταν κάποια στιγμή να κατορθώσει να χαμογελάσει. Το χαμόγελο για έναν άνθρωπο που στερήθηκε το μεγαλύτερο μέρος των χειλιών του, είναι πολυτιμότερο από τον πιο αμύθητο θησαυρό. Του αρκεί για να νιώσει ευτυχισμένος.

Ποιο είναι το μήνυμα που η Ευτυχία μας μεταφέρει μέσα από ένα ανάγνωσμα που είναι από μόνο του μάθημα ζωής; 

Η Ευτυχία μέσα από τον περιπετειώδη βίο της και τα σκαμπανεβάσματα που γνώρισε, μας μεταφέρει πληθώρα μηνυμάτων. Καθένας, κάθε μία από εμάς μπορεί να ένιωσε ή να μην ένιωσε όπως η Ευτυχία, μία ή περισσότερες φορές στη διάρκεια της ζωής του. Εγω προσωπικά, καθώς σκιαγραφούσα τις διαδρομές της, ζήλεψα το κουράγιο της. Η γενναιότητα την οποία  επέδειξε ακόμα και όταν  έφτασε να καταθέσει τα όπλα, εξέπληξε και εμένα που τη «γέννησα».

Τι ετοιμάζετε για το μέλλον; 

Μέλλον για ένα άτομο της ηλικίας μου είναι το παρόν. Έβαλα στην άκρη τη συλλογή διηγημάτων που ετοίμαζα πριν από τη «Μάσκα της Γελλώς». Με τραβάει το μυθιστόρημα,  βλέπετε. Ελπίζω ότι δεν θα αργήσει πολύ να εμφανιστεί αυτό που ήδη δουλεύω στο μυαλό μου.

Η Μαίρη Πετρολιά – Αμανίτη γεννήθηκε και ζει στη Θεσσαλονίκη. Είναι απόφοιτος του Αμερικανικού Κολλεγίου «Ανατόλια». Πτυχιούχος του Τμήματος Νομικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης Δημοσίου Δικαίου της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του ΑΠΘ. Ως μέλος του Επιστημονικού Διδακτικού Προσωπικού του Τμήματος Νομικής στην έδρα του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου επί σειρά ετών, δίδαξε Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Κατά τη διάρκεια της θητείας της στην έδρα Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου έγραψε σημαντικές ειδικές νομικές μελέτες Δημοσίου Διεθνούς, καθώς και Δημοσίου Δικαίου γενικότερα. Μεταξύ αυτών «Ο Γενικός Γραμματεύς του ΟΗΕ. Καταστατικαί Προβλέψεις και Πρακτική Εφαρμογή του Θεσμού», «Το Νομικόν Καθεστώς της Μουσουλμανικής Μειονότητος της Θράκης», «Η Ένωσις της Αλβανίας με την Ελλάδα και το Νομικόν Καθεστώς των Σχέσεων  Ελλάδος και Αλβανίας κατά την Διάρκειαν του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και Εντεύθεν», «Η Νησιωτική Υφαλοκρηπίδα  κατά το Δημόσιον Διεθνές Δίκαιον της Θαλάσσης. Το Ζήτημα της Υφαλοκρηπίδας των Νήσων του Αιγαίου», «Η Ισότητα της Ψήφου», «Η Ευρωπαϊκή Σύμβασις Προστασίας Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Επιτρεπόμενοι περιορισμοί των Διασφαλιζομένων Δικαιωμάτων» κ.ά.
Πρώτη ενασχόλησή της με μη νομικά κείμενα είναι το «Για τα σαράντα που πέρασαν, τα ‘Τρίμηνα’, ίσως για το ‘Ετήσιο’. Γι’ αυτούς που επέζησαν από τη φωτιά στο Μάτι και γι’ άλλους», Θεσσαλονίκη 2018.
Ακολούθησε  το Μυθιστόρημα «Μέλλον μου είναι το παρόν», Θεσσαλονίκη 2019, Εκδόσεις ‘Μέθεξις’.

Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά  την αγορά, να επισκέπτεται  οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.