Άννα Καραμάνου – “Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών Sapiens” – Εκδόσεις Αρμός – Ρωτά ο Μπουζάρας Δημήτρης.
Κυρία Καραμάνου, το βιβλίο σας, «Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών Sapiens» κυκλοφορεί ήδη, από τις εκδόσεις Αρμός. Πως προέκυψε η ιδέα της συγγραφής, για το συγκεκριμένο θέμα;
Η επέτειος των 200 χρόνων από την εξέγερση του 1821 με συγκίνησε βαθιά και με παρακίνησε να γράψω ένα ευσύνοπτο βιβλίο, με τους μεγάλους ιστορικούς και πολιτικούς σταθμούς των 200 χρόνων, μαζί με τους φεμινιστικούς αγώνες για έμφυλη ισότητα και αξιοπρέπεια. Τοποθέτησα, δηλαδή, τους αγώνες των γυναικών, τους οποίους συνήθως οι ιστορικοί παραλείπουν, εκεί ακριβώς όπου ανήκουν: στην επίσημη ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Αυτό προσδίδει μοναδικότητα και πρωτοτυπία στο βιβλίο μου, που επιβεβαιώθηκε με την απονομή βραβείου της Ακαδημίας Αθηνών (22.12.2022).
Πως ορίζουμε σήμερα, στον 21ο αιώνα, το φεμινισμό; Είναι επίκαιρη μια συζήτηση για το φεμινισμό στις μέρες μας;
Η συζήτηση είναι απολύτως επίκαιρη, όσο συνεχίζονται οι διακρίσεις, οι ανισότητες, το χάσμα ισχύος και η βία κατά των θηλυκών ανθρώπων. Ο όρος φεμινισμός, εμπεριέχει την πολιτική δράση και τους αγώνες των γυναικών για την άρση των πολλαπλών καταστάσεων αδικίας, βίας, ανισοτήτων, αποκλεισμών και διακρίσεων σε βάρος τους. Επιδιώκει την ανατροπή της πατριαρχίας και την επίτευξη ισότητας και δικαιοσύνης των φύλων, με ίση κατανομή της πολιτικής και οικονομικής ισχύος, στη βάση της φυσικής ισορροπίας των φύλων, τόσο στην ιδιωτική, όσο και στη δημόσια σφαίρα.
«Η ειρηνική εξέγερση των θηλυκών Sapiens» είναι μια ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη παρουσίαση, της προσπάθειας των γυναικών να κατακτήσουν τα αυτονόητα, διεκδικώντας την ανατροπή της έμφυλης καταπίεσης και έχει ως αφετηρία την Επανάσταση του 1821.Προφανώς, η δύσκολη αυτή προσπάθεια, κρύβει πίσω της ενδελεχή και επισταμένη έρευνα. Πόσος χρόνος απαιτήθηκε για την έρευνα και τη συγγραφή; Ενδεχομένως, αντιμετωπίσατε κάποια εμπόδια, αν ναι, ποια ήταν αυτά;
Της συγγραφής του βιβλίου προηγήθηκε μακρά περίοδος μελέτης και φεμινιστικής δράσης, από την δεκαετία του 1970 και την Μεταπολίτευση, μέχρι σήμερα, με κορύφωση την περίοδο 1997-2004, όταν ήμουν μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και πρόεδρος της Επιτροπής Δικαιωμάτων των Γυναικών και Ισότητας των Φύλων (FEMM). Τότε οι παρεμβάσεις μου είχαν διάσταση και απήχηση εθνική και διεθνή. Προσπάθησα να κινητοποιήσω δυνάμεις από τις ΜΚΟ, τα πανεπιστήμια και τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, όταν στις αρχές του 21ου αιώνα ξεκίνησαν οι συζητήσεις και οι διεργασίες για την σύσταση Ευρωπαϊκού Συντάγματος, εγχείρημα που τελικά δεν ευοδώθηκε. Ωστόσο, πετύχαμε η ισότητα να συμπεριληφθεί, ως βασική αρχή και καθήκον της Ένωσης, στη Συνθήκη της Λισαβόνας για την ΕΕ που ακολούθησε, με ελάχιστες διαφοροποιήσεις από το αρχικό Σύνταγμα, καθώς και στον Ευρωπαϊκό Χάρτη Δικαιωμάτων. Στη συνέχεια, ως οπαδός της διαβίου μάθησης, στις μεταπτυχιακές μου σπουδές στο ΕΚΠΑ (MSc & PhD) που ακολούθησαν τη θητεία μου στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, συμπεριέλαβα παντού, σε όλα τα θέματα, τη διάσταση του φύλου. Στη διπλωματική μου εργασία για το Μάστερ Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, ερεύνησα τον Κεμαλικό εκσυγχρονισμό και την επίδρασή του στη θέση των γυναικών στην Τουρκία. Στη διδακτορική μου διατριβή θα βρείτε συγκριτική ανάλυση για τον εξευρωπαϊσμό Ελλάδας και Τουρκίας, συμπεριλαμβανομένων των φεμινιστικών αγώνων. Ο χρόνος της καταγραφής, ήταν περίπου δύο χρόνια. Τα μόνα εμπόδια που συνάντησα είναι πως, ελλείψει χρημάτων, δεν μεταφράστηκε το βιβλίο μου για την Ελλάδα σε ξένες γλώσσες, ούτε καν στα Αγγλικά. Οι καλές μεταφράσεις κοστίζουν ακριβά. Οι Έλληνες της Αυστραλίας, για παράδειγμα, δεύτερης και τρίτης γενιάς ενδιαφέρονται για την ιστορία της Ελλάδας, αλλά διαβάζουν μόνο Αγγλικά.
Αν μπορούσατε να ξεχωρίσετε μία από τις μορφές των οποίων τη ζωή και το έργο αφηγείστε στο βιβλίο σας, ποια θα ήταν και για ποιους λόγους;
Από την εξέγερση του 1821 την Μαντώ Μαυρογένους, της οποίας η ζωή εξυμνήθηκε από ξένους ιστορικούς και ποιητές, αλλά αποσιωπήθηκε ή υποτιμήθηκε από Έλληνες ιστορικούς και απομνημονευματογράφους. Η ζωή της Μαντώς έχει πολλά κοινά με τις ζωές των περισσοτέρων γυναικών: συνεχής προσφορά, αυτοθυσία, βαθιά φιλοπατρία, ομορφιά, έρωτας, προδοσία, πένθος, φτώχεια, μοναξιά. «Η πιο συγκινητική απρονοησία για το προσωπικό της μέλλον», έγραψε ο Ρεμπώ. Διέθεσε όλη τη μεγάλη περιουσία της στον αγώνα. Μετά την απελευθέρωση αρνήθηκαν να της χορηγήσουν τιμητική σύνταξη, όπως έγινε με άλλους αγωνιστές. Μόνο ο Καποδίστριας αναγνώρισε την αξία της, της παραχώρησε ένα σπίτι στο Ναύπλιο και την τίμησε με τον βαθμό της αντιστρατήγου.
Από την μετεπαναστατική Ελλάδα, εξέχουσα προσωπικότητα υπήρξε η Καλλιρρόη Παρρέν-Σιγανού, η πρωτοπόρα αγωνίστρια φεμινίστρια, που άνοιξε δρόμους για τη σταδιακή και μετά πολλών εμποδίων κατάκτηση των δικαιωμάτων των γυναικών στη βαθιά πατριαρχική νεοελληνική κοινωνία. Η πρώτη Ελληνίδα φεμινίστρια υπήρξε και η πρώτη δημοσιογράφος και εκδότρια. Το 1887 άρχισε να εκδίδει την εβδομαδιαία εφημερίδα «Η Εφημερίς των Κυριών», που άφησε εποχή και έγραψε ιστορία, με συντάκτριες αποκλειστικά γυναίκες. Συνέχισε να εκδίδεται μέχρι το 1918, όταν η Καλλιρρόη, στην περίοδο του εθνικού διχασμού, εξορίστηκε στην Ύδρα. Η Παρρέν, αν και βασιλόφρων, συνεργάστηκε με τις σοσιαλίστριες που είχαν συνταχθεί στον αγώνα για ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη. Αγωνίστηκε για τα πολιτικά δικαιώματα, το δικαίωμα ψήφου, τη δημόσια εκπαίδευση των θηλέων και την είσοδο τους στα πανεπιστήμια, τα εργασιακά δικαιώματα, την πρόσληψη γυναικών στον δημόσιο τομέα και την κατάργηση της νυχτερινής εργασίας των ανηλίκων. Το κύριο άρθρο της Εφημερίδος, γραμμένο σχεδόν πάντα από την ίδια, αποτελούσε συστηματικό σχολιασμό της επικαιρότητας, από τη σκοπιά των συμφερόντων των γυναικών. Χρειαζόταν πολύ σθένος εκείνη την εποχή, για να γράψει η Παρρέν στο πρώτο φύλλο, που εκδόθηκε στις 8 Μαρτίου 1887, ότι οι άνδρες δεν θα πρέπει να έχουν «το μονοπώλιο του ορθοφρονείν και κρίνειν», αμφισβητώντας την ανδρική κυριαρχία, το έμφυλο χάσμα πολιτικής ισχύος και θέτοντας ευθύς εξαρχής θέμα συμμετοχής των γυναικών στην πολιτική και τη λήψη αποφάσεων. Συμμετείχε δραστήρια και στα κινήματα ειρήνης του Μεσοπολέμου, όταν ο ναζισμός και ο φασισμός είχαν χτυπήσει κόκκινο στην Ευρώπη. Πέθανε το 1940.
Από που θεωρείτε πως οι γυναίκες εκείνες αντλούσαν θάρρος και επίμονη, σε ένα άνισο αγώνα, σε εποχές μάλιστα, πολύ διαφορετικές από τη δική μας, οι οποίες, εμπεριείχαν μεγάλο βαθμό δυσκολίας και κίνδυνο για τέτοιου είδους εγχειρήματα;
Τα επαναστατικά μηνύματα του «αιώνα των φώτων», του 18ου αιώνα, του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, έφτασαν και στην Ελλάδα μέσω των διανοουμένων Ελλήνων της διασποράς, κυρίως του Ρήγα και του Κοραή και συνέγειραν άνδρες και γυναίκες. Ο Θούριος του Ρήγα, οι οικουμενικές αξίες που διακήρυττε και η ισότητα ανδρών και γυναικών, ενέπνευσαν τις γυναίκες! «Σχολεία εις όλα τα χωρία, δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία», έγραφε στα «Δίκαια του Ανθρώπου» ο Ρήγας. Η συμμετοχή και η γενναιότητα που επέδειξαν οι γυναίκες στην ένοπλη εξέγερση κατά των Οθωμανών, υπήρξε η έμπρακτη και ενσυνείδητη αμφισβήτηση της πατριαρχικής τάξης πραγμάτων, με πρωτοβουλία των ίδιων των γυναικών. Μέσα στον κοινό απελευθερωτικό αγώνα, η ισότητα ανδρών και γυναικών κατακτήθηκε de facto! Οι διαχωρισμοί και τα στερεότυπα των φύλων καταργήθηκαν στο πεδίο της μάχης. Οι πρωταγωνίστριες Μαντώ Μαυρογένους και η Μπουμπουλίνα, μαζί με χιλιάδες άλλες εθελόντριες, αναδείχτηκαν σε πρότυπα αγωνιστικότητας, πατριωτισμού και αυτοθυσίας, μέσα σε ένα απολύτως πατριαρχικό και εχθρικό απέναντι στις γυναίκες καθεστώς. Οι γυναίκες, εθελοντικά πάντα και με πρωτοβουλία τους, παρά τον αποκλεισμό τους από τις δομές εξουσίας, ήταν δυναμικά παρούσες στην εξέγερση του 1821, στον «ατυχή» πόλεμο του 1897, στους ένδοξους Βαλκανικούς Πολέμους, στις φιλειρηνικές πρωτοβουλίες του Μεσοπολέμου, στην Εθνική Αντίσταση κατά των Γερμανών και στην αντίσταση κατά της χούντας των συνταγματαρχών. Ήταν παρούσες «οι ειρηνικές γυναίκες του πολέμου», όπως τις αποκαλούσε η έξοχη Καλλιρρόη Παρρέν, αποτυπώνοντας ταυτόχρονα τη φεμινιστική φιλειρηνική θεωρία της «ήπιας ισχύος των γυναικών», κόντρα στη κλασσική θεωρία των διεθνών σχέσεων, της αποτρεπτικής δύναμης, του ανταγωνισμού των πολεμικών εξοπλισμών και του δίκιου του ισχυροτέρου.
Πιθανότατα, δεν υπάρχει, ούτε υπήρξε, σε ολόκληρο τον κόσμο, καθαρό έθνος, μιας και οι εισροές-εκροές σε όλη την περίοδο της Ιστορίας ήταν συνεχείς. Μέσα σε όλη αυτή την αδιάκοπη κίνηση, θεωρείτε πως έχουμε βρει πλέον την ταυτότητα μας ως χώρα, ή μήπως η εικόνα που έχει η Ελλάδα για τον εαυτό της, είναι ακόμη θολή, τουλάχιστον, όσον αφορά την πλήρη ισότητα, στην πράξη, μεταξύ των δύο φύλων;
Η έννοια του έθνους παλαιότερα ήταν άγνωστη. Η θρησκεία ένωνε τους ανθρώπους και όχι το έθνος. ο Ernest Gellner ορίζει τον εθνικισμό ως την πολιτική αρχή που υποστηρίζει ότι, στο πλαίσιο του κράτους, η ομοιότητα στην κουλτούρα και τον πολιτισμό είναι ο βασικός κοινωνικός δεσμός. Στην Ελλάδα, η προσπάθεια των διανοουμένων να συνδέσουν, με όχημα τη γλώσσα, τη σύγχρονη Ελλάδα με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, προσέκρουσε στον ανταγωνισμό της Εκκλησίας για να συνδέσει τον Ελληνισμό με την Χριστιανική Ορθοδοξία και την υστεροβυζαντινή παράδοση, παρά με την «ειδωλολατρική» Αρχαία Ελλάδα. Στη χώρα μας η βαλκανική πατριαρχική κουλτούρα, η οφειλόμενη στην παράδοση και τα συμφραζόμενα της Ανατολής, στερούσε τις γυναίκες από θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Ήταν παντού διάχυτη, στους θεσμούς και την καθημερινότητα, αισθητή τουλάχιστον μέχρι την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα και την ψήφιση του νέου Οικογενειακού Δικαίου (1983), που άφησε πίσω την οθωμανική κληρονομιά. Ο προβληματισμός μου περιστρέφεται στο αν τελικά η Βυζαντινή και Οθωμανική κληρονομιά ευθύνονται για την υπανάπτυξη και την υστέρηση της Ελλάδας σε πολλούς τομείς, ή η θρησκευτική υστεροβυζαντινή παράδοση, η οποία διαμόρφωσε τη ψυχή του έθνους με το τρίπτυχο Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια. (βλ. Έφη Γαζή, εκδ. Πόλις, 2011). Σε αυτό το περίκλειστο τρίπτυχο πολύ δύσκολα μπορεί να χωρέσει ο εκσυγχρονισμός της χώρας και η ισότητα των φύλων. Αυτή η κληρονομιά έχει αφήσει βαρύ αποτύπωμα. Η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει ταχθεί κατά των έμφυλων δικαιωμάτων και συχνά επιμένει σε ακραίες αντιδημοκρατικές θέσεις που ανακόπτουν τον κοινωνικό και οικονομικό εκσυγχρονισμό. Ο πολιτισμικός δυϊσμός, όπως τον θεωρητικοποίησε ο Νικηφόρος Διαμαντούρος, αυτή η διπλή ταυτότητα, μεταξύ Ανατολής και Δύσης, πιστεύω ότι συνιστά το μέγιστο εμπόδιο στην εξέλιξη της Ελλάδας σε ένα σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος.
Ποιο κατά τη γνώμη σας ήταν το σημείο καμπής, το καθοριστικό εκείνο γεγονός, που άλλαξε τη ζυγαριά ανάμεσα στα δύο φύλα και οι γυναίκες εκτοπίστηκαν αρχικά, από τη δημόσια ζωή, ή μήπως δεν υπήρξε κάτι τέτοιο και απλά λειτούργησε, το δίκιο της πυγμής;
Το σημείο καμπής, ήταν το 1831, όταν υπογράφηκε στο Λονδίνο το Σύμφωνο για τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους. Τότε η αδυσώπητη πατριαρχία έδειξε το πραγματικό της πρόσωπο, εξοστρακίζοντας τις γυναίκες από την δημόσια ζωή, Το σύγχρονο Βασίλειο της Ελλάδος απέκτησε βασιλιά διορισμένο από τις «Δυνάμεις» Αγγλία, Ρωσία και Γαλλία, και την πρώτη κυβέρνηση από αγωνιστές του 1821, οι οποίοι απέκλεισαν τις συναγωνίστριές τους κι ας είχαν προσφέρει ισότιμα στον απελευθερωτικό αγώνα. Το στερεότυπο της κατωτερότητας των γυναικών και της «ανωτερότητας» των ανδρών ενεργοποιήθηκε άμεσα και άφησαν τις γυναίκες, λόγω του φύλου τους, όχι μόνο εκτός κυβέρνησης και θέσεων ευθύνης, αλλά ακόμη και εκτός εκπαίδευσης και μόρφωσης. Όλα αυτά με τις ευλογίες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία είναι ο βασικός πυλώνας της πατριαρχίας. Άρα, ο αποκλεισμός των γυναικών ήταν θέμα νομής της πολιτικής εξουσίας, θέμα αναλγησίας, αχαριστίας και απουσίας οικουμενικών αξιών. Απομόνωσαν τις γυναίκες στα σπίτια για να υπηρετούν τους άνδρες, να φροντίζουν το νοικοκυριό και να γεννούν παιδιά, χωρίς δικαιώματα, χωρίς ελευθερίες, χωρίς καν δικαίωμα στη μόρφωση.
Για ποιους λόγους στο σύνολο τους, σύγχρονοι ιστοριογράφοι, ερευνητές, ανθρωπολόγοι συνέχισαν και ίσως συνεχίζουν, να θεωρούν τη γυναίκα ως «λευκό έγχρωμο» και δεν της απέδωσαν την πραγματική της θέση στην Ιστορία;
Λειτούργησε πλήρως το συμφέρον του ανδρικού γένους και το ένστικτο αυτοσυντήρησης. Σε όλη την ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας, οι άνδρες αντιμάχονταν οτιδήποτε θα τους αφαιρούσε προνόμια και εξουσία. Δεν ευνόησαν ποτέ καμία κίνηση που θα μπορούσε να υπονομεύσει τα συμφέροντά τους. Το θέμα θεωρήθηκε ως παίγνιο μηδενικού αθροίσματος. Ό,τι κερδίζουν οι γυναίκες το χάνουμε εμείς. Για να υπάρξουν και να εξελιχθούν οι ίδιοι χρειάστηκαν να έχουν στην υπηρεσία τους αφοσιωμένους δούλους και γυναίκες. Ιστορικά υπήρξε πάντα διαμάχη και αντιπαλότητα των φύλων, φανερή ή υπόγεια. Το αρσενικό, κάποια στιγμή, ως σωματικά ισχυρότερο, καθυπόταξε το θηλυκό και το περιόρισε στο ρόλο της αναπαραγωγής του είδους, εξιδανικεύοντας μάλιστα αυτή τη λειτουργία, ώστε να μην υπάρχουν παράπονα. Ακόμη και οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, με εξαίρεση τον Πλάτωνα, θεωρούσαν τις γυναίκες φύσει κατώτερες από τους άνδρες και γι’ αυτό, «εκ φύσεως», εξουσιάζονται από αυτούς, έλεγε ο Αριστοτέλης. Στη διαμόρφωση των μισογυνικών απόψεων και την κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας, οι εθνικοί μύθοι και οι θρησκευτικές δοξασίες κατέχουν εξέχοντα ρόλο. Οι μύθοι της Ελληνικής και Ρωμαϊκής εποχής ανταγωνίζονται εκείνους του Ιουδαιοχριστιανισμού στην προσπάθειά τους να θεμελιώσουν τον έλεγχο και την υποταγή των γυναικών στους άνδρες. Ακόμη και ο αναπαραγωγικός ρόλος των γυναικών αμφισβητείται σε μια προσπάθεια να αναπαραγάγουν οι άνδρες μόνοι τους το ανθρώπινο είδος: η Αθηνά ξεπηδά από το κεφάλι του Δία και οι Ρώμος και Ρωμύλος μεγαλώνουν με τη λύκαινα, χωρίς τη μητέρα τους. Ο Αδάμ δημιουργήθηκε από έναν αρσενικό Θεό, ο οποίος αμέσως μετά δημιούργησε την Εύα από το πλευρό του Αδάμ, η οποία στη συνέχεια, ως αδύναμη και άμυαλη, εύκολα εξαπατήθηκε και παρέσυρε στον όλεθρο το γένος των ανθρώπων…Οι αγώνας κατά της δουλείας αποδείχτηκε πιο εύκολος από τον αγώνα των γυναικών για ίσα δικαιώματα και ελευθερίες…
Στο τελευταίο φεμινιστικό κύμα, γίνεται προσπάθεια ένταξης και άλλων ομάδων, οι οποίες, υπέστησαν παρόμοια καταπίεση και αποκλεισμό π.χ. τρανς, είναι ορθό κατά τη γνώμη σας; Ο φεμινισμός εν τέλει, είναι κάτι που αφορά μόνο τις γυναίκες, η ολόκληρη την κοινωνία;
Ο φεμινισμός είναι αγώνας εκσυγχρονισμού, δικαιοσύνης και εξανθρωπισμού της κοινωνίας, όπως και ο αγώνας των τρανς και γενικότερα της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας. Ωστόσο, θεωρώ ότι είναι ξεχωριστά, αλλά οπωσδήποτε αλληλουποστηριζόμενα κινήματα. Οι διεκδικήσεις ασφαλώς αφορούν την ελευθερία του ατόμου, τον αυτοπροσδιορισμό του, τον σεβασμό στη διαφορετικότητα και την πολυμορφία των σύγχρονων κοινωνιών, οι οποίες στο σύνολό τους οφείλουν να επαναπροσδιορίσουν τις αξίες της, στη βάση του σεβασμού της ύπαρξης, της ισότητας, της ελευθερίας και της ευημερίας όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου , χρώματος ή σεξουαλικής ταυτότητας, όπως άλλωστε επιτάσσουν όλες οι διεθνείς συνθήκες και οι διακηρύξεις για σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου και όλων των έμβιων όντων του πλανήτη.
Πως μπορεί να εξηγηθεί το γεγονός πως ενώ ιστορικά οι θρησκείες κατέχουν τα σκήπτρα στην υποτίμηση και κακομεταχείριση των γυναικών, παρόλα αυτά, μεγάλο ποσοστό των οπαδών τους, συνεχίζει, να είναι από το γυναίκειο φύλο;
Η αμφισβήτηση εδραιωμένων μισογυνικών πεποιθήσεων και θρησκευτικών μύθων προϋποθέτει βαθιά παιδεία, κριτική σκέψη και σθένος, για να απορρίψεις θεσμούς που υποτιμούν και αδικούν το θηλυκό μισό του ανθρώπινου είδους. Δεν είναι τυχαίο ότι το φεμινιστικό κίνημα ξεκίνησε από μια χούφτα μορφωμένες γυναίκες, που είχαν το θάρρος και την αυτοπεποίθηση να αμφισβητήσουν την πατριαρχική τάξη πραγμάτων. Η Ελλάδα είναι η περισσότερο θρησκευόμενη χώρα της ΕΕ και ταυτόχρονα η τελευταία στους δείκτες έμφυλης ισότητας. Το θέμα της θρησκείας και του αποκλεισμού των γυναικών από ολόκληρη γεωγραφική περιοχή (Άβατο), καθώς και από την ιεροσύνη και τις εκκλησιαστικές σχολές, παραμένει ακόμη ταμπού στην Ελλάδα. Δύο ψηφίσματα που προκάλεσα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο το 2001 και 2003 και υπερψηφίστηκαν από την ολομέλεια, δημιούργησαν μεγάλη ταραχή κι εγώ προσωπικά δέχτηκα πολλές επιθέσεις και απειλές. Ελάχιστες γυναίκες με υποστήριξαν δημόσια. Δεν υπάρχει στην Ελλάδα ένα μαζικό φεμινιστικό κίνημα αμφισβήτησης της πατριαρχίας. Ασφαλώς υπάρχει ευθύνη των γυναικών για όσα συμβαίνουν εις βάρος τους και δεν αντιδρούν. Η πατριαρχία ζει και βασιλεύει και με τις ευλογίες των γυναικών.
Η εξέλιξη της επιστήμης της τεχνολογίας, το διαδίκτυο και όλα όσα έφεραν τα παραπάνω στην καθημερινότητα μας, θεωρείτε πως λειτουργήσαν και λειτουργούν θετικά, ή αρνητικά στον αγώνα των γυναικών;
Η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας λειτουργεί για τις γυναίκες θετικά στο βαθμό που ενισχύει την επικοινωνία, την εμπιστοσύνη, την πληροφόρηση και την αλληλεγγύη μεταξύ των γυναικών και εκείνων που διαθέτουν ανθρωπιστική παιδεία. Tο κίνημα MeToo έφερε στη δημόσια σφαίρα τα «επτασφράγιστα μυστικά» της ιδιωτικής σφαίρας και κινητοποίησε την πολιτεία για θέσπιση αυστηρών νόμων και λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση των γυναικοκτονιών, της βίας κατά των γυναικών και των παιδιών. Οι προβλέψεις για το μέλλον δεν είναι πολύ ευοίωνες για τις γυναίκες, στον βαθμό που οι αλγόριθμοι της Τεχνητής Νοημοσύνης επεξεργάζονται στοιχεία που αφορούν κυρίως ανδροκρατούμενα συστήματα και κοινωνίες. Θυμάμαι στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ακριβώς πριν 20 χρόνια, όταν είχα διοργανώσει ένα συνέδριο για τον καρκίνο του μαστού, διαπιστώσαμε πως οι δαπάνες που διατίθενται για ιατρικές έρευνες είναι πολύ υψηλότερες για τις ασθένειες που πλήττουν τους άνδρες παρά τις γυναίκες. Διακρίσεις ακόμη και στην υγεία! Πώς μπορούν να διορθωθούν αυτά από την ΤΝ, όταν τροφοδοτείται κυρίως από όσα ενδιαφέρουν και συμφέρουν το ένα φύλο εις βάρος του άλλου? Το θέμα της έμφυλης ισότητας παντού είναι ζωτικό και επείγον!
Παρατηρείται το γεγονός, πως πολλά άτομα του ίδιου φύλου, ενώ υπέστησαν την ίδια ή και περισσότερη κακοποίηση, όχι μόνο δεν προσπαθούν να υπερασπιστούν το φύλο τους, αλλά συναινούν και στρατεύονται με τη σκοτεινή πλευρά του ανδρικού φύλου. Τι είδους απότοκο είναι αυτό κατά τη γνώμη σας;
Η φεμινιστική θεωρία έχει τις απαντήσεις και γι’ αυτό το θέμα. Έχοντας ζήσει οι θηλυκοί σάπιενς υπό καθεστώς υποτέλειας επί χιλιετίες, προφανώς έχουν εσωτερικεύσει και αφομοιώσει τις αξίες και τους κανόνες λειτουργίας του πατριαρχικού συστήματος, με αποτέλεσμα να πιστεύουν ότι αυτή είναι η φυσική τάξη των πραγμάτων. Θα μπορούσα να υποστηρίξω, ότι λειτουργεί και για πολλές γυναίκες το λεγόμενο «σύνδρομο της Στοκχόλμης», όπου οι όμηροι αισθάνονται συμπάθεια για τους δεσμώτες τους και δεν αντιδρούν στην καταπίεση και την κακοποίηση. Οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι αναπτύσσεται ένας εσωτερικός μηχανισμός επιβίωσης. Αυτό, κατά την γνώμη μου δικαιολογεί εν μέρει, αλλά δεν απαλλάσσει τις γυναίκες από την ατομική τους ευθύνη για όσα τους συμβαίνουν. Το λαϊκό άσμα των Τραϊφόρου-Βασιλειάδη, που τραγούδησαν η Βέμπο και η Μοσχολιού, διεκτραγωδεί την κατάσταση και τα λέει όλα: «χρόνια και χρόνια με τυραννάει κι ούτε μια στάλα δεν με πονάει…Και ζω κοντά του μες τη μιζέρια, χειμώνες τώρα και καλοκαίρια… και μου τα παίρνει και με χτυπάει.. Μα τον λατρεύω κι είναι το φως μου, γιατί είναι βλέπεις ο άνθρωπός μου…».
Υπάρχει κατά τη γνώμη σας στις μέρες μας «αθώος αντί φεμινισμός», «αθώος μισογυνισμός», ο οποίος συντηρείται από θεσμούς, ΜΜΕ, φορείς, βιβλία, τραγούδια ,κινηματογραφικές ταινίες, διαφημίσεις κτλ ,ο οποίος, δεν είναι ορατός με την πρώτη ματιά; Αν ναι, τι είδους ανάγκες εξυπηρετεί κάτι τέτοιο και υφίσταται ακόμη;
Κάθε άλλο παρά αθώος είναι ο αντιφεμινισμός και ο μισογυνισμός που κατακλύζουν τους θεσμούς, τη γλώσσα και την καθημερινότητά μας. Ακόμη και τα δήθεν «αθώα» υπηρετούν, εξ αντικειμένου, τις ανάγκες συντήρησης και διαιώνισης του καθεστώτος πατριαρχίας και υποτέλειας των γυναικών. Το σύστημα ολόκληρο οικοδομήθηκε με βάση τα συμφέροντα και τα προνόμια του ενός φύλου και αντιστέκεται σθεναρά σε οποιαδήποτε κίνηση ανατροπής του. Κανένα κίνημα δεν γνώρισε μεγαλύτερο πόλεμο από το φεμινιστικό κίνημα. Χλευάστηκε, κατασυκοφαντήθηκε και καταπολεμήθηκε. Ο φεμινισμός έγινε για πολλούς και πολλές η κακιά λέξη. Το φεμινιστικό κίνημα, το πιο ειρηνικό και ανθρωπιστικό κίνημα στην ιστορία της ανθρωπότητας, δυστυχώς, υπονομεύεται και εκ των έσω. Κάποιες θεωρούν ακόμη υποχρέωσή τους να αποκηρύττουν τον φεμινισμό, δηλαδή τον αγώνα για ισότητα, δηλώνοντας με αυταρέσκεια, σε κάθε σχετική συζήτηση «εγώ δεν είμαι φεμινίστρια»… Ιδιαίτερα στην Ελληνική πολιτική και τον συνδικαλισμό, ο φεμινισμός θεωρείται μέγα αμάρτημα! Προσωπικά, με στάμπα συνδικαλίστριας και φεμινίστριας, από βαθιά πατριαρχική χώρα ορμώμενη, ίσως ήμουν η εξαίρεση στην Ευρωβουλή, η μόνη Ελληνίδα που εκλέχτηκα και πρόεδρος της σχετικής κοινοβουλευτικής Επιτροπής Γυναικών (FEMM). Ευγνώμων προς στο κόμμα μου, που είχα αυτή τη μεγάλη ευκαιρία στη ζωή μου.
Το κράτος, τυπικά εξαντλεί τη δικαιοδοσία του έως την εξώπορτα των νοικοκυριών και θεωρητικά δεν επεμβαίνει εντός τους, ουσιαστικά όμως, το πράττει. Τακτικά, τα ελέγχει με φόρους, εισφορές κτλ καθορίζοντας πολλές φορές αρνητικά τη ζωή τους. Ωστόσο, δεν επεμβαίνει με την ίδια συχνότητα -πάρα μόνο κατόπιν καταγγελίας- ώστε να προστατέψει το μισό του πληθυσμό, ο οποίος, σε πολλές περιπτώσεις, δεινοπαθεί πίσω από κλεισμένες πόρτες. Θα μπορούσε ίσως να βρεθεί μια φόρμα, ώστε να αλλάξει αυτό; Θα ήταν εφικτό κάτι τέτοιο;
Οι νόμοι και τα διοικητικά μέτρα δεν είναι αρκετά για να ανατραπούν νοοτροπίες, συνήθειες και πρακτικές αιώνων, που έχουν εγγραφεί στα κύτταρά μας και στο DNA μας. Η ανθρώπινη συνθήκη αλλάζει μόνο με ισχυρή πολιτική βούληση, με συστηματική και ουσιαστική ανθρωπιστική παιδεία, δηλαδή με παρέμβαση στο σύστημα αξιών. Κατά την άποψή μου, η γενεσιουργός αιτία της βίας κατά των γυναικών, είναι το τεράστιο χάσμα πολιτικής και οικονομικής ισχύος, μεταξύ ανδρών και γυναικών. Όταν εξαλειφθεί αυτό το χάσμα και ισορροπήσει η κατάσταση, κατά πάσα πιθανότητα θα σταματήσει και η ανάγκη επίδειξης ισχύος, πυγμής και βίας των ανδρών κατά των γυναικών. Πέρα βέβαια από την αυστηρή νομοθεσία και τις αλλαγές στην κουλτούρα, χρειάζεται και η αντίσταση των ίδιων των γυναικών και η άρνησή τους να βρεθούν σε θέση θύματος.
Η χώρα μας, τα τελευταία χρόνια έγινε δέκτης μεγάλου αριθμού μεταναστών και προσφύγων. Οι περισσότεροι, αναγκαστικά, θα παραμείνουν στη χώρα μας, μιας και η μετάβασή τους στις χώρες προορισμού είναι αρκετά δύσκολη, έως αδύνατη. Ωστόσο, προέρχονται από κουλτούρες εντελώς διαφορετικές και αυστηρά πατριαρχικές ενώ πέρασαν, -σε μεγάλο ποσοστό τους-το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους «μέσα στην αμάθεια και τις δεισιδαιμονίες». Θεωρείτε πως μια τέτοιου είδους συμβίωση, θα παρατείνει την πορεία προς πλήρη ισότητα μεταξύ των φύλων;
Είναι γεγονός ότι η συνύπαρξη των ανθρώπων φέρνει και την αλληλεπίδραση στην κουλτούρα και τον τρόπο ζωής. Αυτός όμως δεν είναι λόγος για ρατσιστική αντιμετώπιση των μεταναστών και επαναπροωθήσεις. Οι μετακινήσεις των ανθρώπων, προκειμένου να βελτιώσουν τη ζωή τους, δεν πρόκειται να σταματήσουν, όσο παραμένουν οι τεράστιες ανισότητες στην κατανομή των πόρων του πλανήτη, οι πόλεμοι και τα αντιδημοκρατικά καθεστώτα. Οι χώρες υποδοχής μεταναστών οφείλουν να τους ενημερώσουν, να τους εντάξουν κοινωνικά και να τους διαπαιδαγωγήσουν στους κανόνες της νέας τους χώρας και να τους εξηγήσουν τι είναι αποδεκτό και τι δεν είναι. Οι άνθρωποι εύκολα προσαρμόζονται στις καλύτερες συνθήκες ζωής και στη δημοκρατία. Χώρες με υπογεννητικότητα, όπως η Ελλάδα, αποκομίζουν μεγάλα οφέλη από την εργασία των μεταναστών και των προσφύγων. Έχουμε το παράδειγμα της δεκαετίας του 1990, όπου αποδεδειγμένα η μαζική είσοδος μεταναστών κυρίως από την Αλβανία, βοήθησε στην εκπλήρωση των κριτηρίων για την είσοδο της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ. Σήμερα, με την μεγάλη έλλειψη εργατικών χεριών που υπάρχει, το καλύτερο που έχει να κάνει η Ελλάδα είναι να εντάξει όσους μετανάστες το επιθυμούν, στο ανθρώπινο εργατικό της δυναμικό και να αξιοποιήσει τις γνώσεις, την όποια εμπειρία διαθέτουν και προπαντός τη βούλησή τους να ζήσουν μία καλύτερη ζωή.
Πως επηρεάζει της ζωή σας ο φεμινισμός, τι έχει αλλάξει ενδεχομένως;
Ο φεμινισμός έχει βελτιώσει τη ζωή των γυναικών σε όλο τον πλανήτη. Έδωσε την αναγκαία αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση στις γυναίκες, ώστε να διεκδικήσουν και να αξιοποιήσουν τα αγαθά από την εξέλιξη της τεχνολογίας και της επιστήμης. Απομένουν βέβαια ακόμη πολλά να γίνουν. Η δική μου ζωή ωφελήθηκε τα μέγιστα, όταν συνειδητοποίησα τις τεράστιες αδικίες σε βάρος των θηλυκών ανθρώπων και αποφάσισα να αναλάβω δράση. Γέννημα και θρέμμα οικογένειας με συντηρητικές και παραδοσιακές κοινωνικές αντιλήψεις, παντρεύτηκα το πρώτο μου φλερτ, έπειτα από πίεση της μαμάς μου, και για μερικά χρόνια περιορίστηκα στο ρόλο της συζύγου, της μαμάς και της εργαζόμενης νοικοκυράς. Ακολούθησε η αφύπνιση: συνδικαλισμός, φεμινισμός, πανεπιστήμιο, κόμμα, διαζύγιο, πολιτικοφεμινιστική διεθνής δράση, δεύτερος γάμος και δεύτερο διαζύγιο, ελευθερία, Ευρωβουλή, Προεδρία Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Δικαιωμάτων των Γυναικών και Ισότητας των Φύλων, μεταπτυχιακά, διδακτορικό, συγγραφή βιβλίων, βραβείο Ακαδημίας Αθηνών, και συνεχίζουμε. Καμία ζωή δεν έχει μόνο θετικά ή μόνο αρνητικά. Η ζωή μου έχει απ’ όλα! Τα καλύτερα τα οφείλω στην πολιτική και φεμινιστική μου δράση.
Υπάρχει ποσοστό ανδρών, ικανοποιητικό, το οποίο κάνει τη δική του σιωπηρή επανάσταση ενάντια στο πατριαρχικό κατεστημένο και δίπλα στις γυναίκες που ακόμη μάχονται; Βαίνουμε προς μια πλήρη ισότητα μεταξύ όχι μόνο των δύο φύλων, αλλά και όλων των υπολοίπων κοινωνικών ομάδων ή βρισκόμαστε ακόμη μακριά;
Ασφαλώς υπάρχουν αρκετοί άνδρες με αρχές, αξίες και αίσθηση δικαίου που προωθούν την πλήρη ισότητα. Δεν ευτύχησα να συνυπάρξω με ένα από αυτά τα σπάνια πλάσματα! Ξεχωρίζω από τους πολιτικούς τον Κώστα Σημίτη, τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη, τον Γιώργο Παπανδρέου και τον Παύλο Γερουλάνο, οποίοι σταθερά υποστηρίζουν την έμφυλη ισότητα και τις αξίες της σοσιαλδημοκρατίας, της οποίας ο σκληρός πυρήνας αφορά την ισότητα των ανθρώπων και των κοινωνικών ομάδων αδιακρίτως φύλου, φυλής ή σεξουαλικού προσανατολισμού. Η Μαργαρίτα Παπανδρέου πιστώνεται με καταπληκτική δουλειά και αποτελεσματικότητα στην προώθηση των δικαιωμάτων των Ελληνίδων, στα χρόνια της μεταπολίτευσης, σε μία εποχή που οι Ευρωπαίοι δεν μας ξεχώριζαν από τις χώρες της Μέσης Ανατολής. Στην ωραία μας χώρα η πατριαρχία παραμένει ακόμη πανίσχυρη, όπως έδειξαν και τα αποτελέσματα των τελευταίων βουλευτικών εκλογών, όπου ελάχιστα αυξήθηκε ο αριθμός των εκλεγμένων γυναικών. 229 άνδρες στη Βουλή των Ελλήνων και μόνο 71 γυναίκες! Θρίαμβος της ανδροκρατίας και του απολυταρχισμού του πατριαρχικού συστήματος εξουσίας!
Στην εποχή μας και περισσότερο ίσως στις δυτικές χώρες, παρατηρείται μια αύξηση γυναικών οι οποίες καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις σε θεσμούς, καθώς και ηγετικές θέσεις σε μεγάλες εταιρίες του ιδιωτικού ή δημοσίου τομέα, εκ του αποτελέσματος, οι κατακτήσεις αυτές έχουν μόνο θετικά αποτελέσματα για τα δύο φύλα;
Μόνο θετικά είναι, όσα αναφέρατε. Δεν βλέπω κάτι αρνητικό στην εξέλιξη και προσωπική ανάπτυξη των γυναικών. Κάποιοι βέβαια, κυρίως θρησκόληπτοι και ακροδεξιοί, καταγγέλλουν την κατάρρευση του συστήματος «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια», λόγω της «απελευθέρωσης» των γυναικών. Θεωρώ καλό και ευκταίο να καταρρεύσουν όλα τα αντιδημοκρατικά συστήματα που στηρίζονται στην καταπίεση, τη βία, την αδικία, τις σχέσεις εξουσίας και την εκμετάλλευση των γυναικών. Η μόνη ελπίδα για τον εξανθρωπισμό της πολιτικής, τη διάσωση του πλανήτη από την περιβαλλοντική καταστροφή, τις πανδημίες, τους πολέμους, τους εμφυλίους σπαραγμούς, τις επισιτιστικές κρίσεις, τους θανάτους παιδιών από πείνα και τους πνιγμούς απελπισμένων μεταναστών, είναι να κυβερνήσει το θηλυκό γένος των ανθρώπων και να κυριαρχήσουν οι θηλυκές ιδιότητες της ενσυναίσθησης, της στοργής, της συμπόνοιας και της ισορροπίας μεταξύ υλικής, ψυχικής και διανοητικής ευημερίας, για όλους και όλες. Οι γυναίκες σπάνια συνδέονται με εγκληματική δράση και χρήση βίας. Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, την 1.5.2015 σε σύνολο 11.447 κρατουμένων της χώρας, οι γυναίκες κρατούμενες ήταν 581 (5,2% του συνόλου), ενώ οι άνδρες 10.856 άτομα (94,8%.) Άρα, ποιο φύλο είναι καταλληλότερο για να κυβερνήσει τον κόσμο και να φέρει επί γης ειρήνη και ευτυχία;
Θα γίνω δικηγόρος του διάβολου για μια στιγμή και θα ρωτήσω το εξής: υποθετικά, αν η Ιστορία διαμορφωνόταν διαφορετικά και οι γυναίκες κατείχαν τα ηνία της ανθρωπότητας εξ αρχής, θεωρείτε πως θα μιλούσαμε εδώ, για το ίδιο θέμα, μόνο που στην θέση του καταπιεσμένου γυναικείου φύλου θα βρισκόταν το ανδρικό;
Δεν συμφωνώ με τη θεωρία που λέει ότι η εξουσία αλλάζει και διαφθείρει τους ανθρώπους, είτε είναι άνδρες, είτε γυναίκες. Η αλήθεια είναι ότι οι άνθρωποι ορίζουν τους κανόνες και όχι το αντίστροφο. Η πατριαρχία έχει ταυτίσει την εξουσία της με τον αυταρχισμό, την επίδειξη πυγμής και τη χρήση βίας. Αντιθέτως, από τις γυναίκες αρχηγούς κρατών είχαμε ήδη ένα διαφορετικό υπόδειγμα άσκησης εξουσίας, με την διαχείριση της πανδημίας. Όπως έγραψαν τα διεθνή μέσα και ερεύνησε το Πανεπιστήμιο Harvard, η διαχείριση της υγειονομικής κρίσης είχε πολύ καλύτερα αποτελέσματα, με λιγότερους θανάτους και μικρότερα ποσοστά διασποράς του ιού, σε χώρες με γυναίκες αρχηγούς, όπως στη Νέα Ζηλανδία με την πρωθυπουργό Τζασίντα Άρντερν, την Δανία με την Μέτε Φραντέρικσεν, την Νορβηγία με την Έρνα Σόλμπεργκ και την Ταϊβάν με την Πρόεδρο Τσάι-ινγκ-Γουέν. Η Νεοζηλανδή πρωθυπουργός Τζασίντα Άρντερν πήρε μέτρα για να προστατέψει τους πολίτες της πολύ πριν καταγραφεί στη χώρα ο πρώτος θάνατος από κορωνοϊό. Με το συμπονετικό, αυθεντικό στυλ της, η Άρντερν ανακοίνωσε αυστηρά μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης, τα οποία απέτρεψαν τη διάδοση του κορωνοϊού στην κοινότητα. Όλες οι γυναίκες αρχηγοί ανέλαβαν αμέσως δράση και απευθύνθηκαν στους πολίτες τους, όχι με πολεμικές ιαχές, μετάθεση ευθυνών και ευχολόγια, όπως έκαναν πολλοί, αλλά με τη γλώσσα της ειλικρίνειας, της ενσυναίσθησης και της συμπόνιας. Για τις γυναίκες η πανδημία ήταν μαραθώνιος αγώνας, για τη διάσωση των ανθρώπων, για πολλούς άνδρες πόλεμος! Αν δείτε τα παγκόσμια στατιστικά στοιχεία, οι χώρες αυτές έχουν τα μικρότερα ποσοστά θανάτων από την πανδημία. Η Ελλάδα δυστυχώς κατατάσσεται στις χειρότερες περιπτώσεις. Κατά την άποψή μου, η ανύπαρκτη συμμετοχή των γυναικών στη χάραξη πολιτικής και λήψης αποφάσεων έχει μεγάλο μερίδιο για τη χαμηλή βαθμολογία της χώρας μας στη διαχείριση της πανδημίας, καθώς και σε πολλούς άλλους τομείς πολιτικής. Πονάει πολύ αυτό.
Ετοιμάζετε κάτι για το μέλλον;
Αρχές Ιουνίου 2023, παρέδωσα στις Εκδόσεις Αρμός, το βιβλίο που έγραψα με αφορμή τα 100 χρόνια από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας (29 Οκτωβρίου 1923), από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Πρόκειται για ένα ιστορικό και πολιτικό οδοιπορικό που επιχειρεί να ερευνήσει, να γνωρίσει και να κατανοήσει την ιστορία και την πολιτική της γειτονικής μας χώρας. Καταγράφω τα βασικά της κραταιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που προηγήθηκε του έθνους-κράτους, εξετάζω την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, την κληρονομιά που άφησε, καθώς και τις συνθήκες γένεσης και ηγεμονίας του σύγχρονου πολιτικού Ισλάμ, υπό τον αήττητο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Το βιβλίο είναι ευσύνοπτο, απροκατάλυπτο και κατά το δυνατόν αντικειμενικό. Το κυριότερο, παρέχει τροφή για περαιτέρω έρευνα, κριτική σκέψη και καθαρή ματιά στην ιστορία. Το στοιχείο που του προσδίδει πρωτοτυπία και μοναδικότητα είναι ότι, μαζί με τους μεγάλους πολιτικούς σταθμούς, συμπεριλαμβάνει και τους φεμινιστικούς αγώνες, τους οποίους οι ιστορικοί παραλείπουν. Το βιβλίο αυτό, όπως και το προηγούμενο για τα 200 χρόνια σύγχρονης Ελλάδας, τοποθετεί τους αγώνες των γυναικών για ισότητα και αξιοπρέπεια, εκεί όπου ανήκουν: στην επίσημη ιστορία της χώρας τους. Ετοιμάζω επίσης σεμινάρια για την Τουρκία, αρχής γενομένης με το Ίδρυμα Θεοχαράκη, στα μέσα Οκτωβρίου 2023, όταν θα έχει εκδοθεί και το βιβλίο μου.
Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά την αγορά, να επισκέπτεται οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.
Πηγή:Bookia,gr
