Φουστάνια αναγεννησιακού τύπου στη Χίο – Νάντια Μαχά-Μπιζούμη

“Για να είναι κανείς αναντικατάστατος, πρέπει να είναι πάντα διαφορετικός”

Coco Chanel

Είστε Επίκουρη Καθηγήτρια Λαογραφίας στο τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης με ειδίκευση στη λαϊκή τέχνη. Πέρυσι, κυκλοφόρησε το νέο σας βιβλίο με τίτλο «Φουστάνια αναγεννησιακού τύπου στη Χίο» από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου της Τράπεζας Πειραιώς. Τι είδους αποτέλεσμα είναι το βιβλίο;

Είναι μεγάλη τιμή για μένα να υπηρετώ στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ, του οποίου είμαι διδάκτορας. Από το 2013 και εξής, όταν για πρώτη φορά κλήθηκα να διδάξω (σε συνεπικουρία) ως διδάκτορας του Τμήματος, όλα τα μέλη της ακαδημαϊκής μου οικογένειας με περιέβαλαν με αγάπη, και έδειξαν εκτίμηση και εμπιστοσύνη στο πρόσωπό μου. Η συνεργασία μας είναι αγαστή και πολύτιμη. Το 2018 εκλέχτηκα Επίκουρη Καθηγήτρια Λαογραφίας με έμφαση στη Λαϊκή Τέχνη και ειδικεύομαι στις τοπικές ενδυμασίες. Το 2020 κυκλοφόρησε το βιβλίο μου «“Φουστάνια” αναγεννησιακού τύπου στη Χίο (16ος αιώνας-αρχές 20ού). Λαογραφική συμβολή στην τυπολογική προσέγγιση των τοπικών ενδυμασιών» από το Πολιτιστικό Ίδρυμα του Ομίλου Πειραιώς, του οποίου το ενδιαφέρον για τον πολιτισμό και την παράδοση είναι διαρκές και διαχρονικό. Μάλιστα, το βιβλίο μου εντάχθηκε στην εκδοτική σειρά του Ιδρύματος «Μονογραφίες». Πρόκειται στην ουσία για την αναθεωρημένη μορφή της διδακτορικής διατριβής μου, με τίτλο Τα πτυχωτά «φουστάνια» της Χίου (16ος αι.-αρχές 20ού). Πολυτυπία και παραλλαγές. Συμβολή στη μελέτη της ιστορικότητας των ενδυματολογικών συστημάτων του Αιγαίου (Κομοτηνή 2011), με αναστοχαστική προσέγγιση του υλικού, με εμπλουτισμένο θεωρητικό πλαίσιο και βιβλιογραφική τεκμηρίωση, χωρίς να αλλάζουν, βεβαίως, τα αρχικά συμπεράσματά της. Αποτελεί συμβολή στη μελέτη της ιστορικότητας των τοπικών ενδυματολογικών συστημάτων μέσα από τη χρήση της τυπολογικής προσέγγισης, με σχολαστική καταγραφή και ανάλυση της πολυτυπίας και των παραλλαγών των πτυχωτών «φουστανιών» της Χίου, σε ευρύ χρονικό και γεωγραφικό φάσμα, βασισμένη σε μεγάλη ποικιλία πηγών.

Ένα βιβλίο εξαιρετικά ενδιαφέρον τόσο για τον ερευνητή, σπουδαστή αλλά και για τον οποιονδήποτε ενδιαφέρεται για το αντικείμενο και  επιζητεί τον εμπλουτισμό της γνώσης του στο θέμα. Για ποιους λόγους επιλέξατε τη Χίο ως πεδίο έρευνας, ποιος ο σκοπός της προσπάθειας σας αυτής;

Η Χίος είναι για τον ερευνητή ένας ενδυματολογικός παράδεισος, με σχήματα που αναπτύχθηκαν με βάση ενδυματολογικά πρότυπα του ευρωπαϊκού 16ου και 17ου αιώνα, στα οποία αποτυπώνεται η επαφή του νησιού με τις πολιτισμικές εκφράσεις της Δυτικής Ευρώπης κατά τη Γενουατική περίοδο (1346-1566). Κατάλοιπά τους σήμερα, με μουσειακό κυρίως χαρακτήρα, είναι τα κοντά λευκά πτυχωτά «φουστάνια» των Μαστιχοχωρίων (νοτιόχωρα), η πριστίδα, το φουστάνι με γάγιωμα, αλλά και το φουστάνι ή κοντό ή καμιζόρι, σε διάφορους τύπους και διάφορες παραλλαγές τους, όπως φορέθηκαν μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Η λέξη φουστάνια, όταν πρόκειται για τα χιακά, όπως πιθανόν θα είδατε και στον τίτλο, μπαίνει σε εισαγωγικά («φουστάνια»), γιατί ο συγκεκριμένος όρος στο τοπικό ενδυματολογικό σύστημα χρησιμοποιείται για να δηλώσει και τα πτυχωτά φουστάνια αλλά και ένα κοντό γιλέκο, που διατηρεί την πτύχωσή του στην πλάτη. Πιθανολογούμε ότι αυτό το γιλέκο με πτύχωση στην πλάτη αποτελεί μετεξέλιξη ενός πτυχωτού φουστανιού, το οποίο στην πορεία του χρόνου, αποσπάστηκε από το κάτω μέρος του. Το γεγονός μάλιστα, ότι διατήρησε το συγκεκριμένο ένδυμα την ονομασία φουστάνι, ενώ δεν είναι, αποτελεί ισχυρό τεκμήριο της άποψής μας. Πρόκειται λοιπόν, για μια από τις λίγες περιπτώσεις στον ελληνικό χώρο όπου στην ενιαία γεωγραφική έκταση ενός νησιού, στην προκειμένη περίπτωση της Χίου, συνυπάρχουν περισσότεροι από ένας ενδυματολογικοί τύποι, και μάλιστα ορισμένοι από αυτούς σε πολυάριθμες παραλλαγές. Αυτό ακριβώς είναι το πλέον ελκυστικό ερευνητικά ενδυματολογικό φαινόμενο, που προκάλεσε και την εστίαση του ενδιαφέροντός μου στη Χίο, με βασικό σκοπό την ανάδειξη της δυναμικής ενός τοπικού ενδυματολογικού συστήματος.

Πόσο διάστημα διήρκησε η έρευνα και η μελέτη; Τι είδους προβλήματα αντιμετωπίσατε ενδεχομένως;

Η επιτόπια έρευνα κράτησε δύο χρόνια. Είχε προηγηθεί όμως, εξαντλητική αρχειακή και βιβλιογραφική έρευνα. Για να έχει ο ερευνητής άλλωστε, συγκροτημένη προβληματική προσεγγίζοντας το ερευνητικό του αντικείμενο, πρέπει να έχει παλέψει μαζί του, να έχει αναμετρηθεί, να τον έχει προβληματίσει ο κόσμος στον οποίο ανήκει, κατά τον αείμνηστο Στέλιο Παπαδόπουλο. Δεν αντιμετώπισα προβλήματα στην επιτόποια έρευνα. Οι κάτοικοι των Μαστιχοχωρίων μου έδωσαν απλόχερα υλικό από το πολιτισμικό τους φορτίο, άνοιξαν τα μπαούλα τους, μοιράστηκαν αναμνήσεις. Προέρχομαι από τη λαογραφική σχολή των Ιωαννίνων και είχα γερή θεωρητική κατάρτιση στην έρευνα και μελέτη του ενδύματος, κατάρτιση την οποία οφείλω κυρίως στην Καθηγήτρια Λαογραφίας με έμφαση στο ένδυμα, Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου, αλλά και στις Καθηγήτριες Κωνσταντίνα Μπάδα και Βάσω Ρόκου, για την ανθρωπολογική προσέγγισή του και τη σύνδεση με τις τεχνικές παραγωγής του. Είχα βεβαίως, και τη μεγάλη τύχη να έχω επιβλέποντα της διατριβής μου τον Καθηγητή Λαογραφίας του ΤΙΕ, Μανόλη Γ. Βαρβούνη, του οποίου η καθοδήγηση ήταν καίρια. Και επιπλέον, η πολύχρονη συνεργασία μου με την ενδυματολόγο Ιωάννα Παπαντωνίου, Πρόεδρο του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος, στη μελέτη των πτυχωτών ενδυμάτων, μού προσέφερε την απαραίτητη γνώση για τη μελέτη και ανάλυσή τους.

Πρόκειται για ένα βιβλίο το οποίο πέραν της επιστημονικής του αξίας, της βάσης στην οποία στηρίχθηκε -διδακτορική διατριβή- είναι ένα βιβλίο που δεν απευθύνεται μόνο σε εξειδικευμένο κοινό, αλλά κυοφορεί ένα πλούτο γνώσεων ο οποίος  μπορεί να αντληθεί από το ευρύ κοινό με μεγάλη ευκολία-σημαντικό προσόν ενός ακαδημαϊκού συγγράμματος. Ήταν ένας από τους στόχους σας αυτός; Να φέρετε μέσα από τη συγγραφή το ευρύ κοινό πιο κοντά στο τόσο πλούσιο πολιτισμικό παρελθόν του; Θεωρείτε πως υφίσταται αυτό το κενό;

Ναι πράγματι! Χαίρομαι που το προσέξατε. Αυτός ήταν εξαρχής ο στόχος μου. Ένα επιστημονικό βιβλίο, που θα κάλυπτε τις απαιτήσεις του εξειδικευμένου κοινού, αλλά και θα κατάφερνε, μέσα από το ύφος του και τον τρόπο γραφής του, να γίνει προσιτό και στο ευρύ κοινό. Με ενδιαφέρει ιδιαίτερα το πλατύ κοινό να αποκτήσει ως γνώση την πραγματική εικόνα των τοπικών ενδυμασιών και όχι την εικόνα τους μέσα από τη μουσειακή παρουσίαση ως νυφικές ή γιορτινές ενδυμασίες μόνο. Να γνωρίσει τις τοπικές ενδυμασίες ως σύνολα που εξελίσσονται δυναμικά, και σε καμία περίπτωση δεν μένουν στατικά. Ως σύνολα, τα οποία ανάλογα με την περίσταση χρήσης τους, την κοινωνική και φυσική ηλικία του χρήστη τους, παρουσιάζουν παραλλαγές. Οι τοπικές ενδυμασίες δεν είναι μόνο νυφικές, αλλά και καθημερινές και πένθιμες. Ο στόχος μου είναι μέσα από τις φορεσιές να αναδειχτεί ο καθημερινός βίος των ανθρώπων που τις δημιούργησαν και τις φόρεσαν. Τα κατά τόπους ενδυματολογικά σχήματα τεκμηριώνουν εικαστικά την επαφή τοπικών και ξένων πολιτισμικών στοιχείων λόγω των ιστορικών συγκυριών, και την ανάπλασή τους σε ποικιλότροπες συνθέσεις με ιδιαίτερα τοπικά χαρακτηριστικά, με βάση την πρώτη ύλη και τις τεχνικές μεθόδους παραγωγής. Φανερώνουν δίκτυα επικοινωνίας, ανταλλαγών, σχέσεων και ανάπτυξης εμπορικών επαφών. Για αυτό η διερεύνηση της ιστορικής διαδρομής των τοπικών ενδυμασιών επιβάλλει τη συσχέτισή τους και με τα σύγχρονά τους ιστορικά, οικονομικά και κοινωνικά γεγονότα, την προσέγγισή τους μέσα από διάφορες πηγές (περιηγητικά κείμενα, ιδιωτικά και κοινοτικά έγγραφα, φωτογραφικά αρχεία κ.ά), την επιτόπια παρατήρησή τους, και τη συγκριτική τους μελέτη με βάση τα τεχνικά και μορφολογικά τους χαρακτηριστικά. Και βεβαίως, όλα τα παραπάνω σε σχέση πάντα με τον άνθρωπο, τον παραγωγό και καταναλωτή τους.

Μελετήσατε τις ενδυμασίες, ήρθατε σε επαφή με κάτοικους οι οποίοι σας μετέφεραν βιώματα, μνήμες, ερευνήσατε έντυπο υλικό εποχής, «συνομιλήσατε» με τις πηγές, υπάρχει κάτι που ενδεχομένως σας έμεινε στη μνήμη, σας εντυπωσίασε;

Ναι. Με εντυπωσίασε ο τρόπος με τον οποίο οι Μαστιχοχωρίτισσες μιμούνται τον τρόπο ένδυσης των αρχοντισσών της Χώρας, καθώς με πολύ έξυπνο τρόπο φέρνουν το ενδυματολογικό πρότυπο στα δικά τους μέτρα και στις δικές τους ανάγκες. Οι αγρότισσες αναπαράγουν το συγκεκριμένο στιλ φορέματος, του ποδήρους πτυχωτού φουστανιού των αρχοντισσών, με βάση την πρώτη ύλη που οι ίδιες παράγουν και μπορούν να επεξεργαστούν. Στα Μαστιχοχώρια, κάθε σπίτι είχε το δικό του αργαλειό, όπου υφαινόταν το βαρύ βαμβακερό δίμιτο πανί, γνωστό ως χιώτικο. Το πανί αυτό αποτέλεσε το βασικό δομικό στοιχείο στη διαμόρφωση της αγροτικής φορεσιάς του νησιού. Κατά συνέπεια, τα πλούσια πτυχωμένα φορέματα από πολύτιμα μεταξωτά και μεταξοβάμβκα υφάσματα των κυριών της αριστοκρατίας θα αναπαραχθούν με διαφορετική πρώτη ύλη, η ποιότητα της οποίας θα οδηγήσει σε μετατροπές του αρχικού προτύπου, τόσο ως προς το μήκος, όσο και ως προς το βασικό πατρόν. Στην τελική διαμόρφωση του σχήματος των φουστανιών των Μαστιχοχωριτισσών έπαιξε σημαντικό ρόλο και η ενασχόλησή τους με τις αγροτικές δουλειές. Για να διευκολύνεται η κίνησή τους, στο στενό πανωκόρμι του φουστανιού τους κάνουν ένα κατακόρυφο άνοιγμα που επιτρέπει ελευθερία κινήσεων.

Το ένδυμα  ως «χώρος κατοικίας» του ανθρωπίνου σώματος, τι είδους μηνύματα ή κώδικες  μεταφέρει;

Το λέω και στο μάθημά μου («Λαογραφία: παραδοσιακό και σύγχρονο ένδυμα»): το ένδυμα λειτουργεί ως χώρος κατοικίας του ανθρώπινου σώματος, με την έννοια της προστασίας, της ασφάλειας, και της ιδιωτικότητας. Η έννοια της κατοικίας άλλωστε, συνδέεται με την αίσθηση της ασφάλειας. Δεν έχει σημασία αν είναι μικρή ή μεγάλη, πολυτελής ή φτωχική, είναι ο χώρος μου, εκεί που εγώ οριοθετώ την παρουσία μου. Εγώ επιλέγω τι θα αφήσω σε κοινή θέα και τι θα αποκρύψω. Και αυτό το κάνω μέσω του ενδύματος. Γιατί; Γιατί είναι ένα δυναμικό εξωγλωσσικό εργαλείο. Κάθε ένδυμα, πέρα από την έμφυλη και ερωτική του διάσταση, αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό σύστημα συμβολικής επικοινωνίας. Είναι ο καθρέφτης της προσωπικότητάς μας, η ίδια μας η ταυτότητα. Θα έλεγα επιπλέον ότι λειτουργεί και ως μηχανισμός κοινωνικής διάκρισης, επιδεικτικής κατανάλωσης, κοινωνικού ελέγχου, αλλά και ως μέσο αντίστασης σε αυτόν. Γιατί το ένδυμα μπορεί να λειτουργήσει και ως μέσο καταπίεσης. Σας δίνω το παράδειγμα των καταπιεσμένων, παραμορφωμένων γυναικείων ποδιών, αποτέλεσμα της περίδεσής τους από πολύ μικρή ηλικία για να αποτραπεί το μεγάλωμά τους, γιατί τα μικρά πόδια ήταν σύμβολο ομορφιάς στην κινεζική κουλτούρα. Μια πρακτική που τελείωσε μόλις τον 20ό αιώνα! Το ένδυμα όμως, μεταφέρει μηνύματα ακόμη και με την απουσία του. Θυμηθείτε τον ρόλο που έπαιξε στη διεθνή και στην εγχώρια πολιτική σκηνή η απουσία της γραβάτας από την αμφίεση του πρώην πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα. Για μένα, που έχω μελετήσει την πολιτική διάσταση της αμφίεσής του, πιστεύω ότι η ενδυματολογική συμπεριφορά του Τσίπρα δεν ήταν εξαρχής μια «κατασκευασμένη» εικόνα με σκοπό να λειτουργήσει ως σύμβολο ενάντια στους ηγεμονικούς λόγους της Ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής. Πρόκειται για τον τρόπο ένδυσης, με τον οποίο ο ίδιος αισθάνεται απόλυτα εξοικειωμένος, και που μπορεί να υποστηρίξει μέσα στην καθημερινότητά του. Με άλλα λόγια, η παρουσία του με κοστούμι χωρίς γραβάτα είναι το αποτέλεσμα ενός συνδυασμού ατομικής έξης και συγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών. Συνθήκες που τον οδήγησαν να δράσει στρατηγικά στη συνέχεια, υπερτονίζοντας αυτήν την απουσία, με στόχο να επιτύχει μεγιστοποίηση της ωφέλειας με τη χρήση του ενδεδυμένου σώματός του ως πεδίου στο οποίο αρθρώνονται πολιτικοί λόγοι.

Ποιο χαρακτηριστικό της τοπικής ενδυμασίας θεωρείτε ως «σήμα κατατεθέν» της Χίου, εντυπωσιακό και άξιο προσοχής;

Μα φυσικά τα λευκά πτυχωτά φουστάνια, των οποίων η μορφολογία, τα τεχνικά χαρακτηριστικά παραπέμπουν στα αντίστοιχα των πτυχωτών φουστανιών του ευρύτερου Αιγαιακού χώρου. Ιδιαίτερα συμβάλλουν στην ανασύνθεση της εικόνας των πτυχωτών φουστανιών των Κυκλάδων (Νάξος, Άνδρος, Αμοργός, Πάρος, Ίος, Κίμωλος, Μήλος, Κύθνος, Κέα, Μύκονος), που δεν διασώθηκαν όμως. Η εικόνα που έχουμε για αυτά είναι μέσα από το έργο των περιηγητών, το οποίο ο ερευνητής οφείλει να το προσεγγίζει με σύνεση. Το πιο σημαντικό για μένα στοιχείο που έφερε στο φως η έρευνά μου είναι η διαταξική χρήση των πτυχωτών φουστανιών στη Χίο, καθώς φοριούνται με παραλλαγές από όλες τις τάξεις. Και επιπλέον ένα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο που συναντούμε στον ενδυματολογικό τύπο του χωριού Καλαμωτή είναι οι κορδέλες με τις οποίες στολίζει η νύφη τη ζώνη της, ένα ενδυματολογικό εξάρτημα που ενσωματώνεται στο φουστάνι με το γάγιωμα, στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Πρόκειται για υφασμάτινες μεταξωτές κορδέλες με προέλευση τα υφαντουργεία της πόλης Saint-Etienne στη Γαλλία, με το χαρακτηριστικό μοτίβο του παγωνιού, που φτάνουν στο νησί μέσω του εμπορίου. Για την ταύτισή τους ακολούθησα το θεωρητικό σχήμα των Appadurai και Kopytoff  για τη βιογραφία των αντικειμένων. Έτσι με τη βοήθεια της ειδικής στην ανάλυση των υφασμάτων από το Musée de Tissus et CIETA, κατάφερα να συνδέσω τις κορδέλες με τον τόπο παραγωγής τους.

Πολλές φορές παρατηρούμε – όπως  στη συγκεκριμένη περίπτωση, στα ενδύματα- πολλές παραλλαγές. Πώς τις μελετήσατε;

Η Λαογραφία, ως κατ’ εξοχήν επιστήμη της μελέτης των παραλλαγών κατά τον Μιχαήλ Γ. Μερακλή, έχει μελετήσει διεξοδικά το φαινόμενο αυτό στη λαϊκή λογοτεχνία (παραμύθια, δημοτικά τραγούδια, κ.ά.), αλλά και στις υλικές εκφράσεις του λαϊκού πολιτισμού, περισσότερο στην αρχιτεκτονική, και λιγότερο στην ενδυμασία, την κεντητική, την υφαντική, κ.ά. Επομένως, η επιλογή της τυπολογικής προσέγγισης στην ερμηνεία του συγκεκριμένο`υ ενδυματολογικού φαινομένου, συνδέεται με την ανάδειξη συνολικά της λαογραφικής επιστημολογικής παράδοσης.

Για να μπορέσω να τιθασεύσω το φαινόμενο της πολυτυπίας και των παραλλαγών στο ενδυματολογικό σύστημα της Χίου εφάρμοσα την τυπολογική προσέγγιση, ένα δυνατό μεθοδολογικό εργαλείο με τη βοήθεια του οποίου η έρευνα της πολυτυπίας και των ενδυματολογικών παραλλαγών οδηγήθηκε σε πολυεπίπεδη ανάλυση, η οποία κινείται τόσο στο επίπεδο της τεχνικής, της τεχνολογίας, της τέχνης, και των παραγόντων που παρεμβαίνουν στη διαμόρφωσή του, όσο και στην κοινωνική και συμβολική υπόσταση του φαινομένου στην κοινωνία της Χίου, ως φορέα αντιλήψεων, ιδεών, και πρακτικών. Οι παραλλαγές άλλωστε, δεν είναι τίποτε άλλο από τη δυναμική έκφραση του ίδιου του πολιτισμού, υλικού και άυλου.

Οι επιδράσεις από διάφορους παράγοντες στο ένδυμα -τόσο της  συγκεκριμένης περιοχής  όσο και γενικότερα- επηρέασαν την εξέλιξη, τη χρήση, ή το χαρακτήρα του. Πως θα τις χαρακτηρίζατε; Είναι  διαδικασία υπό προϋποθέσεις; Αν ναι, τι προϋποθέσεις χρειάζονται για αυτού του είδους τη μεταφορά από τον ένα πολιτισμό στον άλλο; Πως λειτούργησε αυτού του είδους η διαδικασία στην περίπτωση της Χίου;

Στη μελέτη των ενδυμάτων συνυπολογίζουμε πάντα το πλαίσιο, το ιστορικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, μέσα στο οποίο γεννήθηκαν αυτά. Γιατί μόνο έτσι μπορούμε να αντιληφθούμε τους λόγους για τους οποίους ένα τοπικό ενδυματολογικό σύστημα, όπως αυτό της Χίου, διαμορφώθηκε κατά τον τρόπο με τον οποίο σώζεται ως τις μέρες μας και συνδέθηκε απόλυτα με την ταυτότητα των Μαστιχοχωρίων. Στην εργασία μου προσδιόρισα εξαρχής τις δύο βασικές ιστορικές περιόδους, της γενουατικής και της οθωμανικής κυριαρχίας, που καθόρισαν την πορεία του νησιού, και αναζήτησα το αντικαθρέφτισμά τους στη διαμόρφωση της τοπικής ενδυματολογικής συμπεριφοράς. Προσέγγισα έτσι τα πτυχωτά «φουστάνια» της Χίου ως ενδύματα μιας ευρύτερης αγοράς, ως δημιούργημα ενός πολιτισμού επαφής, όπως αυτός αναπτύχθηκε από τη συνύπαρξη του χιακού κόσμου με τον γενοβέζικο πληθυσμό κατά τη Γενοβέζικη περίοδο του νησιού. Η επαφή με τα ενδυματολογικά πρότυπα της Δυτικής Ευρώπης, μέσω της γενοβέζικης παρουσίας στο νησί κατά τη Γενουατική περίοδο, αποτυπώνεται αρχικά στην ένδυση των αρχοντισσών, την οποία εν συνεχεία μιμούνται οι γυναίκες του αγροτικού κόσμου, κατά τη θεωρία της κάθετης διεργασίας ή «διάδοσης προς τα κάτω», με βάση την οποία διαχέεται η μόδα από τα ανώτερα στα κατώτερα στρώματα. Κατά συνέπεια, τα πτυχωτά  «φουστάνια» φαίνεται να λειτουργούν ως το μέσο με το οποίο οι γυναίκες των Μαστιχοχωρίων προσεγγίζουν τα ενδυματολογικά σχήματα των ανώτερων κοινωνικών τάξεων.

Συνυπολόγισα και τον ρόλο του μαστιχιού που παρουσιάζεται δυναμικός ως προς τη διαμόρφωση του τοπικού πολιτισμού και τη συγκρότηση της ταυτότητας των Μαστιχοχωρίων. Η εκμετάλλευση της μαστίχας από τους Γενοβέζους θα σημάνει την είσοδο στο νησί νέας τεχνογνωσίας που επιφέρει εκσυγχρονισμό τεχνικών και τεχνολογίας στην τοπική υφαντουργία και μεταξουργία, η ανάπτυξη των οποίων συνεχίζεται και κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, έως και την καταστροφή της Χίου το 1822. Η παραγωγή μεταξωτών υφασμάτων εξαιρετικής ποιότητας ξεπερνά τα στενά όρια της εγχώριας κατανάλωσης, καθώς απορροφάται από σημαντικό δίκτυο ξένων αγορών και εξασφαλίζει οικονομική ευημερία στο νησί.

Πολλές φορές κατά τη διάρκεια  των διακοπών ο επισκέπτης  βρίσκει στο δρόμο του  πολλών ειδών «Μουσεία». Μουσείο λαϊκής τέχνης, παραδοσιακών ενδυμάτων ή αγροτικών εργαλείων, παιχνιδιών κτλ. Όλα με το ανάλογο αντίτιμο. Φέρουν όλα αυτά επάξια και νομίμως τον τίτλο του Μουσείου; Τι θα πρέπει να γνωρίζει ο κάθε ένας από εμάς -σε γενικές γραμμές- οποίος ενδεχομένως δεν έχει τις απαιτούμενες γνώσεις ώστε να τα αναγνωρίσει;

Μου θέτετε ένα πολύ σοβαρό ζήτημα που αφορά στην πιστοποίηση των Μουσείων. Το 2011 θεσμοθετήθηκε σύστημα Αναγνώρισης των Ελληνικών Μουσείων που δεν ανήκουν στο Δημόσιο, με έναν πολύ συγκεκριμένο στόχο, το εν λόγω σύστημα να συμβάλει στη βελτίωση των παρεχομένων υπηρεσιών σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα. Ένα Μουσείο για να ανταποκριθεί στους ρόλους του οφείλει να έχει ξεκάθαρη πολιτική διαχείρισης, να είναι στελεχωμένο με επαγγελματίες, να έχει ερμηνευτική και εκπαιδευτική πολιτική, να έχει κτιριακή υποδομή που θα παρέχει ασφάλεια στις συλλογές του, και βεβαίως, να ακολουθεί τους κανόνες της επιστημονικής δεοντολογίας. Το Μουσείο δεν είναι μόνο το κέλυφος, είναι και οι επαγγελματίες του, είναι η ευθύνη για την οικονομική βιωσιμότητά του, είναι οι συλλογές του, είναι οι υπηρεσίες που παρέχει στο κοινό μέσα από τον δυναμικό κοινωνικό του ρόλο. Μέσα από την προσπάθεια που έχει ξεκινήσει από το ΥΠΠΟΑ από το 2020 το ελληνικό σύστημα πιστοποίησης των Μουσείων αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά. Έτσι, τα Μουσεία που επιθυμούν να πάρουν μέρος στη διαδικασία πιστοποίησης, εφόσον ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες ποιοτικές προδιαγραφές και εφαρμόζουν καλές πρακτικές διαχείρισης, θα φέρουν το σήμα «Αναγνωρισμένο Μουσείο» ή «Πιστοποιημένο Μουσείο». Και αυτό καταλαβαίνετε ότι θα αποτελεί εχέγγυο για την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών τους. Πρόσφατα το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης και το Μουσείο Βιομηχανικής Ελαιουργίας Λέσβου του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς έλαβαν πιστοποίηση από το Συμβούλιο Μουσείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, στο πλαίσιο του προγράμματος πιστοποίησης μουσείων. Όπως επίσης και το Εβραϊκό Μουσείο, το οποίο ολοκλήρωσε με επιτυχία τον κύκλο της διαδικασίας Αναγνώρισης με την υποβολή των απαιτούμενων φακέλων, και αναγνωρίστηκε επίσημα ότι λειτουργεί σύμφωνα με τα επαγγελματικά και επιστημονικά πρότυπα που το ΥΠΠΟΑ έχει θεσπίσει. Η διαδικασία της πιστοποίησης στην ουσία είναι μια διαδικασία βελτίωσης των υπηρεσιών του Μουσείου. Για να το πω όσο πιο απλά γίνεται: Μια απλή παράθεση αντικειμένων μέσα σε ένα κτίριο δεν είναι Μουσείο.

Ποιο ήταν το πολυτιμότερο -εκτός της γνώσης και της πολύτιμης εμπειρίας που αποκτήσατε- το οποίο πήρατε μαζί σας μετά το πέρας της έρευνας;

Το πολυτιμότερο για μένα είναι η επαφή με τους πληροφορητές και τις πληροφορήτριές μου. Ακόμη και σήμερα, δέκα χρόνια μετά το τέλος της επιτόπιας έρευνάς μου με καλούν στις χαρές τους, με ενημερώνουν για τις εκδηλώσεις που γίνονται στο νησί και αφορούν τις τοπικές ενδυμασίες. Κάποιοι από αυτούς δεν είναι πια στη ζωή. Τα παιδιά τους όμως, με ενημερώνουν και με καλούν στο ξόδι των γονιών τους. Είμαι «δική» τους, με την έννοια του ανθρώπου-ερευνητή που του επιτρέπεται να συμμετέχει και να γνωρίζει τα της κοινότητας.

Ετοιμάζετε κάτι για το μέλλον;

Ναι ετοιμάζω κάτι για τη Θράκη. Είναι μια έρευνα σε εξέλιξη. Ελπίζω όμως ότι θα έχει το ίδιο καλά αποτελέσματα με εκείνα της έρευνάς μου στη Χίο. Της το οφείλω.

Βιογραφικό Σημείωμα

Η Νάντια Μαχά-Μπιζούμη είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Έχει λάβει μεταπτυχιακή επιμόρφωση στη Μουσειολογία (Ελληνοαμερικανικό Κολλέγιο Αθηνών, κλάδος ειδίκευσης: Μουσειολογία – Πολιτιστική Διαχείριση) και το διδακτορικό της στη Λαογραφία (με άριστα) από το Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.

Από το 1997 έως και το 2004 εργάστηκε ως επιμελήτρια στο Μουσείο Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας του Λυκείου των Ελληνίδων. Έχει συνεργαστεί με το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (Π.Ι.Ο.Π.) στην επανέκθεση της συλλογής του Μουσείου Μετάξης στο Σουφλί, όπου της ανατέθηκε η επιστημονική εποπτεία και η ενδυματολογική επιμέλεια της προβλεπόμενης από τη μουσειολογική μελέτη ενότητας με θέμα «Τα μεταξωτά του Σουφλίου». Συμμετείχε επίσης, στο μουσειογραφικό σχεδιασμό του Μουσείου Μαστίχας στη Χίο, όπου ανέλαβε την επιστημονική εποπτεία και την ενδυματολογική επιμέλεια της προβλεπόμενης από τη μουσειολογική μελέτη ενότητας με θέμα «Οι φορεσιές της Χίου». Είχε επίσης, τη συνεπιμέλεια του μουσειογραφικού σχεδιασμού και της υλοποίησης της περιοδικής έκθεσης της Πανεπιστημιακής Λαογραφικής Συλλογής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, στα πλαίσια των εκδηλώσεων για τα 25 χρόνια λειτουργίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ, που εγκαινιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 2016. Επίσης, ανέλαβε την ενδυματολογική τυπολογική κατάταξη και την εγκατάσταση των εκθεμάτων της μόνιμης έκθεσης συλλογής ελληνικών ενδυμασιών «Βικτωρία Γ. Καρέλια» στον εκθεσιακό χώρο του Λυκείου Ελληνίδων Καλαμάτας (2016).

Έχει συμμετάσχει σε ελληνικά και διεθνή ερευνητικά προγράμματα που αφορούν στην καταγραφή, τεκμηρίωση και ψηφιοποίηση μουσειακών ενδυματολογικών συλλογών, και στην οργάνωση και στην υλοποίηση διεθνών συνεδρίων και ημερίδων. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στις πολιτικές χρήσεις του παραδοσιακού και σύγχρονου ενδύματος, στη διαχείριση μουσειακών συλλογών και στη μελέτη του υλικού λαϊκού πολιτισμού με διεπιστημονική προσέγγιση. Για τα ζητήματα αυτά έχει δημοσιεύσει μονογραφίες, άρθρα και καταλόγους εκθέσεων και έχει λάβει μέρος με εισηγήσεις σε διεθνή συνέδρια και επιστημονικές ημερίδες στη Μόσχα, στην Πολωνία, στη Σερβία, στη Σουηδία, στην Τουρκία, στην Ισπανία και αλλού.

Εχει τιμηθεί με Εύφημο Μνεία από την Κοσμητεία της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης (ΔΠΘ) για το διδακτικό της έργο. Είναι ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Ενδυμασιολογίας, μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, της Association of Dress Historians, του ICOM, ενώ πρόσφατα  (22. 2. 2021) ορίστηκε Nation Representative στην Ελλάδα της European Museum Academy.

Οι απόψεις του εκάστοτε άρθρου, αντικατοπτρίζουν την προσωπική άποψη του συντάκτη. Προτείνουμε, ο εν δυνάμει αναγνώστης, αφενός να προβαίνει σε έλεγχο αγοράς, για την εύρεση της πιο συμφέρουσας τιμής, αφετέρου κατά  την αγορά, να επισκέπτεται  οποιοδήποτε βιβλιοπωλείο, ώστε να ελέγξει από μόνος του, κατά πόσο το συγκεκριμένο ανάγνωσμα, καλύπτει τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του.